Rozwadowski opracowanie skrypt, PRAWO, Prawo rzymskie

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
§ 1.
Przedmiot wykładu prawa rzymskiego
(str. 14-15).
Obejmuje okres od 753 r.p.n.e. do śmierci cesarza Justyniana (565 r.n.e.).
§ 2.
Pojęcie prawa
(str. 15-19).
Ulpian określa sprawiedliwość jako stałą wolę oddania każdemu tego prawa, które mu się należy, a nakazami
prawa jest żyć uczciwie, nie krzywdzić drugiego, oddać każdemu to, co mu się należy. Wyrazem awersji do
definiowania pojęć prawnych jest stwierdzenie Iavolenusa, iż wszelkie definiowanie pojęć w prawie cywilnym
jest ryzykowne, jako że z łatwością mogą być one obalone. Celsus mówił, iż prawo jest sztuką stosowania tego co
dobre i słuszne (
ius est ars boni et aequi
). Prawo obowiązuje tak długo, aż zostanie uchylone (Ulpian -
dura lex,
sed lex
). Cycero podkreślał, że zbyt rygorystyczne przestrzeganie prawa może stać się największym bezprawiem
(
summum ius summa iniuria
). Prawo należy stosować z zachowaniem zasad dobra, słuszności i humanizmu
(
bonum
,
aequitas
,
humanitas
). Justynian dowodził, że sędziowie powinni przedkładać słuszność (zasady moralne)
ponad literę prawa.
Prawem
przedmiotowym
(§ 10) był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół
reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo
przez organ wyposażony we władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w zasadzie
w drodze przymusu (prawo publiczne i prywatne).
§ 3.
Charakterystyka prawa epoki niewolnictwa
(str. 19-21).
Prawo epoki niewolnictwa jest najstarszym typem prawa. Wyłania się na drodze utrwalenia władzy pana nad
niewolnikiem, oraz wyrasta na gruncie prawa zwyczajowego, nie stosując równości wobec prawa.
Prawo
Despotii Wschodnich
służyło głównie gospodarce w związku z ogromnymi połaciami terytorialnymi - handel
lądowy i eksploatacja ziemi. Źródłem władzy był despotyczny władca - bóstwo. Cechowała je duża surowość,
brak zwartości przepisów, ujmowanie ich w sposób kazuistyczny z elementami sakralnymi.
Prawa Greckie
regulowały gospodarkę o charakterze wybitnie morskim. Źródłem władzy był ogół wolnych obywateli - ateńska
demokracja. Cechował je partykularyzm wynikający z suwerenności poszczególnych
polis
. Próbą ogólniejszych
unormowań było prawo attyckie, choć bez pełnej zwartości i z elementami kazuistyki.
Prawo Rzymskie
w drodze ewolucji stało się prawem uniwersalnym ale i autonomicznym, choć podlegało ono wpływom.
Oddzielano tu prawo świeckie od sakralnego. Przepisy prawne pojmowano w sposób abstrakcyjny, a samo prawo
opierało się na zasadach ogólnych - sędzia stosował obowiązujące prawo, a nie je tworzył.
§ 4.
Doniosłość prawa rzymskiego dla współczesnego prawoznawstwa
(str. 21-22).
Źródła prawa rzymskiego zawierają wiele informacji na temat metod i techniki argumentacji prawniczej.
Wzbogacają naszą wiedzę z dziedziny historii, teorii i dogmatyki prawa. Historia prawa rzymskiego pozwala nam
zdobyć umiejętność historycznego podejścia do prawa i przewidywania rozwoju prawa współczesnego.
Wszystkie systemy prawne sięgają swymi korzeniami do prawa rzymskiego - systematyka, koncepcje,
sformułowania. Prawo rzymskie pojmowane jest jako łącznik pomiędzy różnymi systemami prawnymi stając się
językiem uniwersalnym w środowisku prawniczym. Pozwala nam udoskonalać prawo współczesne - Ihering.
§ 5.
Systematyka prawa rzymskiego
(str. 22).
Pierwsze próby systematyzacji prawa czynili już prawnicy: Gaius („wszelkie prawo, jakim się posługujemy
dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo powództw”) i Justynian (
Instituciones
). W XIX w. wykształcił się
obowiązujący po dziś dzień nowy system klasyfikacji dokonany przez Pandektystów. Podzielono prawo na pięć
podstawowych działów: 1. Część ogólna traktująca o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach stosunków
prawnych oraz o czynnościach prawnych, 2. Prawo zobowiązań, 3. Prawo rzeczowe, 4. Prawo familijne, 5. Prawo
spadkowe. W czasach współczesnych poza tym systemem w kodeksie funkcjonuje jedynie prawo rodzinne.
§ 6.
Okresy historycznego rozwoju prawa
(str. 22-24).
Początek państwa rzymskiego to 21.IV.753 r.p.n.e., a koniec to dla części zachodniej 476 r.n.e, a dla wschodniej
1453 r.n.e (rozpad w 395 r.). Formy ustrojów: Monarchia (do 509 r.p.n.e.), Republika (do 27 r.p.n.e), Pryncypat
(do 284 r.) i Dominat (do 565 r.). Rozwój prawa:
Okres prawa archaicznego
(753 r.p.n.e. - połowa III w.p.n.e.).
Prawo zwyczajowe
Quirites
zostaje zastępowane ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych.
Ustawa XII tablic eliminowała dowolność interpretacji przepisów prawnych przez patrycjuszy (interpretacja
uczonych-prawników).
Okres rozwoju i prawa klasycznego
(III w.p.n.e. - 235 r.n.e., tj. koniec dynastii
Sewerów). Zwycięskie wojny, napływ niewolników, dynamiczny rozwój produkcji i wymiana towarowa
spowodowały rozwój produkcji przemysłowej i gromadzenie bogactw. Powstaje nowy dział prawa
ius gentium
- zasady prawne o zasięgu międzynarodowym. Wykreowano pretora dla peregrynów i proces formułkowy.
Przejście do pryncypatu spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka
prawa). Dwa podokresy:
prawo
przedklasyczne
(do końca republiki) i
klasyczne
(początek cesarstwa).
Okres
Schyłkowy
-
poklasyczny
(235-14.XI.565). Upadek Rzymu spowodowany rozkładem ustroju niewolniczego,
spadkiem wartości pieniądza i powrotem do wymiany naturalnej, kryzys wszelkich dziedzin życia (przerzucenie
wydatków państwa na warstwy średnie). Prawo staje się niezrozumiałe. Jedynym źródłem prawa stały się
konstytucje cesarzy jako władców absolutnych (
dominus
). Pojawiły się szkoły prawnicze, natchnęły działalność
kodyfikacyjną Justyniana.
§ 7.
Rzymskie podziały prawa
1.
Ius civile, ius peregrinorum
i
ius gentium
(str. 24-25).
Ius civile.
Obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa - konieczność posługiwania się prawem
civitas
, do której się przynależy, prawo to było sformalizowane. Składały się z ustaw,
plebiscita
, uchwał senatu,
konstytucji cesarskich i opinii jurysprudencji oraz z
ius honorarium
(edykty urzędników jurysdykcyjnych).
Preregryni posługiwali się swoim
ius civile
, które Rzymianie nazywali
ius peregrinorum
.
Ius gentium
.
Były to
zasady prawne o zasięgu międzynarodowym, wspólne systemom prawnym obowiązującym w imperium
rzymskim. Powstało wskutek rozwoju Rzymu i wchodzenia obywateli w liczne stosunki z obcokrajowcami.
Podstawą obowiązywania norm tego prawa było wzajemne zaufanie (
fides
) stron oraz zasady słuszności
i sprawiedliwości. Prawo to tworzył
praetor peregrinus
wskutek recepcji różnorodnych rozwiązań prawnych do
tworzonego systemu prawa. Po konstytucji Karakalli (212 r.) o nadaniu obywatelstwa rzymskiego prawie
wszystkim mieszkańcom imperium problemy te stały się marginalne.
Ius naturale
(prawo naturalne). Gaius
uważał, iż prawo naturalne stanowi podstawę
ius gentium
. Ulpian prawem naturalnym uważał prawo, którego
natura nauczyła wszelkie żywe istoty. Na tej podstawie Justynian sformułował twierdzenie, że z
ius naturale
wywodzą się zasady słuszności i sprawiedliwości jako stałe i niezmienne kryteria oceny ludzkich zachowań.
2.
Ius publicum - ius privatum
(str. 25-26).
Według Ulpiana „prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to,
które dotyczy korzyści jednostek”.
Prawo publiczne
- w zakres wchodziły normy dotyczące całości państwa
Prawo prywatne
- w zakres wchodziły normy dotyczące poszczególnych jednostek wchodzących w skład
państwa. W przypadkach kolizyjnych ważniejsze było dobro państwa (Cyceron - „dobro ludu najwyższym
prawem”). Nie zapominano jednak o interesie jednostek. Z czasem sfera interesów prywatnych zaczęła powoli
wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych,
zwłaszcza w okresie jednowładztwa.
3.
Ius commune – ius singulare
(str. 26).
Prawo powszechne
-
w zakres tego prawa wchodzą normy mające
ogólne
zastosowanie.
Prawo wyjątkowe
wprowadzone przez prawodawcę wbrew ogólnie przyjętym zasadom, mające
szczególne
zastosowanie,
np. uprzywilejowanie pewnej kategorii osób lub konkretnej osoby, rzeczy albo czynności.
§ 8.
Prawo względne i bezwzględne
(str. 27).
Prawo względne
to prawo do domagania się jakiegoś zachowania od konkretnej osoby, a
prawo bezwzględne
od kogokolwiek (obowiązek pozytywny - działania i negatywny - zaniechania).
§ 9.
Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące
(str. 27).
Prawo bezwzględnie obowiązujące
(
ius cogens
) to prawo, którego przepisy w konkretnym przypadku muszą
być bezwzględnie respektowane. Przepisy te nie mogą być zmieniane umowami stron zainteresowanych i dotyczą
z reguły prawa publicznego.
Prawo względnie obowiązujące
(
ius dispositivum
) to prawo, którego przepisy
w konkretnym przypadku nie muszą być użyte, jeśli taką wolę wyrażą strony zainteresowane, są zatem
przepisami pomocniczymi. Będą miały zastosowanie wtedy, kiedy np. zmarły nie sporządzi testamentu.
§ 10.
Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym
(str. 27-28).
Prawo przedmiotowe
(patrz § 2).
Prawo podmiotowe
to przyznana przez prawo przedmiotowe możliwość
pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby (prawo względne
i bezwzględne). Prawo podmiotowe może reprezentować jakąś wartość ekonomiczną -
prawo majątkowe
, lub
nie być uwarunkowane żadnym interesem ekonomicznym uprawnionego -
prawo niemajątkowe
.
§ 11.
Obowiązywanie normy prawnej w miejscu i czasie
(str. 28-30).
Norma prawna z reguły odnosi się do zdarzeń przyszłych (
lex retro non agit
). Możliwe uchylenie obowiązywania
normy wstecz (
rescissio actorum
). Początkowo funkcjonowała zasada personalności prawa, z czasem zastąpiona
przez zasadę terytorialności (212 r. - Karakalla w
constitutio Antoniniana
). Każdy obywatel rzymski posługiwał
się swoim prawem
ius Quiritium
niezależnie od miejsca pobytu. W przypadkach gdy dochodziło do kolizji prawa
rzymskiego z innym prawem (np. małżeństwo obywatelki rzymskiej z cudzoziemcem) czyniono wyjątki poprzez
nadanie odpowiedniego prawa nieobywatelowi. Gdy doszło do podziału państwa rzymskiego, ustawy prawne
mogły nadal mieć moc tylko wtedy, gdy były opatrzone imionami władców Zachodu i Wschodu.
§ 12.
Interpretacja prawa
(str. 30-31).
Interpretacja
- polega na ustaleniu znaczenia określonej normy albo przepisu prawa w toku ich stosowania.
Zachowanie może być zgodne z prawem (
secundum legem
), wykraczające (
praeter legem
), sprzeczne (
contra
legem
) lub zgodne ze słowami ustawy ale z błędną dedukcją (
in fraudem legis
). Rodzaje interpretacji prawa:
autentyczna
(dokonywana przez autora danej ustawy - cesarz),
legalna
(uprawniony do tego organ inny niż
ustawodawca),
sądowa
(w toku stosowania prawa i wiążąca dla stron będących podmiotami w danym
postępowaniu) i
doktrynalna
(juryści - nauczyciele prawa, miała moc wiążącą wobec organów państwowych).
Reguły
wykładni
pozwalają ustalić znaczenie interpretowanego przepisu. Dyrektywy wykładni:
językowa
(
gramatyczna
- analiza języka),
logiczna
(z punktu widzenia logiki),
systemowa
(z uwzględnieniem systemu
prawa, z którego się wywodzi),
celowościowa
(
teleologiczna
- na podstawie celu jaki dany przepis ma do
osiągnięcia) i
historyczna
(uwzględnia kontekst historyczny w jakim dany przepis się ukształtował). Zakresy
stosowania prawa:
dosłowny
(zakres wykładni jest taki sam jak w znaczeniu bezpośrednim),
rozszerzający
(zakres wykładni jest większy) i
zwężający
(zakres wykładni jest mniejszy).
§ 13.
Prawo materialne i prawo formalne
(str. 32).
W obręb prawa sądowego wchodzą: prawo cywilne i karne. W prawie cywilnym:
prawo materialne
reguluje
stosunki majątkowe pomiędzy poszczególnymi podmiotami, a
prawo formalne
(
procesowe
) reguluje
postępowanie w toku sprawy dotyczącej realizacji norm prawa materialnego. W prawie karnym:
prawo
materialne
to dział prawa, który określa jakie czyny są uznawane za przestępstwa i jakie kary należy wymierzać,
a
prawo formalne
(
procesowe
) ustala czy przestępstwo zostało popełnione oraz kto ma wymierzyć sankcję.
§ 14.
Źródła poznania i powstania prawa
(str. 32-33).
Źródła prawa:
źródła poznania prawa
(
fontes iuris cognoscendi
) to wszelkie przekazy pozwalające na
zrekonstruowanie stanu prawa w poszczególnych epokach, i
źródła powstania prawa
(
fontes iuris oriundi
) czyli
fakty prawotwórcze pochodzące od organów wyposażonych we władzę legislacyjną. Wiedza o prawie rzymskim
pochodzi z: kodyfikacji justyniańskiej, źródeł jurydycznych (Instytucje Gaiusa), źródeł epigraficznych (napisy
o treści prawniczej, wyryte w kamieniu bądź na tablicach) i pism nieprawniczych (dzieła historyków, poetów,
itp.). Czynniki prawotwórcze:
zwyczaj
(na jego gruncie ukształtowało się prawo zwyczajowe),
ustawa
(prawo
stanowione, uchwalane na zgromadzeniach ludowych),
działalność magistratur
(pretor ogłaszał edykty),
senat
(
senatus consultum
- podejmuje uchwały),
cesarz
(
princeps
wydawał konstytucje -
constitutiones
)
i
jurysprudencja
(
nauka prawa
miała moc prawa obowiązującego dzięki
ius publice respondendi
).
Dział I. ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO. A. ŹRÓDŁA PRAWA
§ 15.
Prawo zwyczajowe
(str. 34).
Zwyczaj
to wynik ciągłej i niezmiennej działalności, staje się normą prawną tylko wówczas, gdy taką wolę
wyrazi większość społeczeństwa i uzna go za konieczny (
opinio necessitatis
) i będzie stosowany przez dłuższy
czas (
frequens usus
) w sposób niezmieniony. Zbiór tych norm prawnych składa się na
prawo zwyczajowe
(
mos
maiorum
lub
consuetudo
). Prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu (
tacitus consensus omnium
)
w przeciwieństwie do ustawy, w której jest wyrażona wyraźnie. Prawo zwyczajowe jest niepisane, dlatego
stwarza warunki do licznych nadużyć. Spowodowało to konieczność kodyfikacji prawa zwyczajowego - Ustawa
XII Tablic, jako źródło prawa publicznego i prywatnego (
fons omnis publici privatique iuris
).
§ 16.
Ustawa
(str. 34-36).
Ustawą
jest to, co lud nakazuje i postanawia (Gaius). Ciałem ustawodawczym jest
zgromadzenie ludowe
(
comitia
). Z inicjatywą występował
magistratus
(konsul, pretor) pytając zgromadzonych (
rogatio
) czy przyjmują
projekt ustawy. Odbywało się głosowanie, najpierw jawne (w czasach późniejszych tajne) według
centurii
lub
tribus
. Ustawę musiał zatwierdzić jeszcze senat (
auctoritas patrum
). Budowa Ustawy:
praescriptio
(nazwisko
wnioskodawcy, czas i miejsce głosowania),
rogatio
(tekst) i
sanctio
(gwarancje jej przestrzegania). Rodzaje:
lex
perfecta
(sankcją nieważności dotyka czynność wbrew jej postanowieniom),
lex minus quam perfecta
(uznaje
czynność za nieważną i przewiduje sankcje karne) i
lex imperfecta
(pozbawiona sankcji).
Plebejusze
mieli swoje
zgromadzenia (
concilia plebis
) pod przewodnictwem trybuna plebejskiego. Wybierano tam trybunów ludowych
i edylów plebejskich. Uchwalane tam ustawy (
leges plebiscita
) początkowo miały moc wiążącą dla plebejuszy,
a w późniejszym czasie od
lex Hortensia
(286 r.p.n.e) również dla wszystkich obywateli. Były one także źródłem
ius civile
.
Ustawa XII tablic:
(
lex duodecim tabularum
), spisana w 451 r.p.n.e. przez 10-osobowy zespół jest
najstarszym, zbiorem prawa stanowionego w Rzymie (pomijając legendarne ustawy królewskie -
leges regiae
).
Trzon ustawy stanowiło prawo świeckie, a wiele przepisów dotyczyło drobnych rolników, którzy wówczas
dominowali. Regulowała: I-III prawo procesowe, IV-V wewnętrzna organizacja rodziny i spadkobranie,
VI stosunki gospodarcze pomiędzy rodzinami rzymskimi, VII prawo sąsiedzkie, VIII przestępstwa naruszające
interes obywatela, IX-X niektóre normy prawa publicznego i sakralnego, XI-XII różne normy prawne.
§ 17.
Edykt pretorski
(str. 36-37).
Wymiar sprawiedliwości (
iurisdictio
) znajdował się w rękach konsula, a od 367 r.p.n.e. w gestii
magistratus
czyli
pretora
(
praetor urbanus
). W 242 r.p.n.e. powołano urząd
praetor peregrinus
. Sprawowane były przez 1 rok.
Wydawał
edykt
(
edictum
), w którym zawarte były zasady jakich zamierzał się trzymać podczas swojej kadencji.
Od
lex Cornelia
(67 r.p.n.e.) pretor był związany treścią edyktu. Edykty tworzyły prawo zwane
ius honorarium
.
Edictum tralaticium
to stała część edyktu powstała wskutek recypowania treści edyktów przez kolejnego pretora.
Części edyktu:
normatywna
(zawierała zapowiedź udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach)
i
formularna
(zawierała formuły, jakimi miały posługiwać się strony w procesie). Edykty mogli też wydawać:
edyl kurulny
(na targowiskach) i
namiestnicy prowincjonalni
(na prowincjach - legaci i prokuratorzy). Prawo
pretorskie miało za zadanie wspierać, uzupełniać i korygować
ius civile
(
adiuvandi vel supplendi vel corrigendi
).
Cesarz Hadrian nakazał Julianowi zredagowanie ok. 130 r.
edictum perpetuum
(edyktu wieczystego).
§ 18.
Uchwały senatu
(str. 37-38).
Senat
początkowo spełniał funkcję doradcy króla, czyli pełnił władzę ustawodawczą pośrednio (zatwierdzał
ustawy zgromadzeń ludowych -
auctoritas patrum
) a później całkowicie (
senatus consulta
od Augusta - 10 r.n.e.
S. C. Silanianum
). O składzie początkowo decydował prynceps. Senat wybierał zgromadzenie ludowe jako
pozostałość po republice. Wraz ze wzrostem znaczenia pryncepsa senat tracił na znaczeniu. W skład senatu
wchodzili urzędnicy, a ich listę ustalali cenzorowie. Uchwały senatu miały moc ustawy, a inicjatywę miał każdy
senator, jednak od II w. najczęściej dokonywał tego cesarz, który przewodniczył senatowi. Uchwała brała swą
nazwę od nazwiska wnioskodawcy, a za źródło prawa uważano jedynie sam wniosek (
oratio principis
), który
podawali prawnicy rzymscy. Od czasów Sewerów senat jedynie ograniczał się do wysłuchania wniosku, ale
podnosiło to autorytet cesarza jako legislatora. W okresie dominatu senat funkcjonował jedynie jako rada miasta.
§ 19.
Nauka prawa
(str. 38-41).
Jurysprudencja w okresie
(V-I w.p.n.e.). Początkowo wiedza prawnicza zdominowana była przez
pontyfików
(kolegium kapłańskie) jako znawców prawa boskiego (
fas
) i świeckiego (
ius
) otoczonego nimbem
tajemniczości. Później nastąpiła sekularyzacja wiedzy prawniczej, głównie za sprawą
Flaviusa
, który ok.
304 r.p.n.e. podał zbiór formuł procesowych a w połowie III w.p.n.e.
Tiberius Corucanius
rozpoczął nauczanie
i udzielanie porad prawnych. Kierunki działalności jurysprudencji okresu republiki:
cavere
(układanie formuł
i klauzul czynności),
respondere
(udzielanie odpowiedzi w kwestiach prawnych) i
agere
(układanie formuł
procesowych, którymi posługiwały się strony w trakcie procesu sądowego). Dokonywali też interpretacji ustaw
(m.in. XII Tablic) wzbogacając system prawa o nowe instytucje. Najwybitniejsi prawnicy (
veteres
- dawni):
Sextus Aelius Paetus
(
tripertita
),
Manilius
,
Brutus
,
Sulpicius Rufus
,
Publius Mucius Scaevola
i jego syn
Quintus
(wykład prawa cywilnego w 18 księgach). Dążyli do usystematyzowania prawa, rozwiązań
i interpretacji prawa prywatnego dostosowanego do potrzeb socjalnych i ekonomicznych.
Jurysprudencja
w okresie
republiki
(I-III w.n.e.). Kierunki działalności uczonych prawników (
iuris periti
) okresu pryncypatu:
ius publice respondendi
(przywilej udzielania odpowiedzi na pytania prawne, z mocą wiążącą dla organów
państwa),
interpretacja legalna
(dokonywanie interpretacji, ważnej w świetle obowiązującego prawa),
wpływ
na powstające prawo
(juryści byli członkami rady przybocznej cesarza -
consilium principis
), opieranie
decyzji
sędziów
na opiniach jurystów (mieli wolną rękę tylko wtedy, gdy prawnicy nie byli zgodni w poglądach),
komentarze
(do prawa cywilnego -
libri ad Sabinum
, edyktu pretorskiego -
libri ad edictum
, obu działów prawa
-
digesta
),
podręczniki
(do nauki prawa -
institutiones
i odrębne publikacje -
responsa
,
epistulae
,
quaestiones
,
disputationes
). Poza podręcznikami posługiwali się kazusami. Z początkiem I w.n.e. powstały szkoły prawnicze:
Prokulianów
(założycielem republikanian
Labeo
) i
Sabinianów
(popierający jedynowładztwo
Capito
). Nazwy
wzięły od następców
Proculusa
i
Sabinusa
. Najwybitniejsi juryści okresu klasycznego to:
Celsus
,
Julian
,
Pomponius
i
Gaius
, a okresu późnoklasycznego:
Papinian
,
Ulpian
,
Paulus
i
Modestinus
. Gaius stworzył
Institutiones
, składające się z 4 ksiąg: I -
prawo dotyczące osób
(
ius quod ad personas pertinet
), II i III -
prawo
dotyczące rzeczy
(
res
) i IV -
prawo dotyczące powództw
(
actiones
).
Jurysprudencja w okresie
pryncypatu
dominatu
.
Upadek działalności jurysprudencji, głównie wskutek samodzielnej działalności prawotwórczej cesarzy.
Z powodu nagromadzenia literatury prawniczej, sędzia miał kłopot w podejmowaniu decyzji rozstrzygających,
stąd wola uporządkowania „dawnego prawa” (
ius vetus
). W 426 r. Walentynian III wydaje Konstytucję
Raweńską, zwaną
ustawą o cytowaniu
, która zezwalała na cytowanie w sądzie jedynie 5 prawników okresu
klasycznego: Gaiusa, Papiniana, Ulpiana, Paulusa i Modestyna (przy równości głosów decydował pogląd
Papiniana). Później wdrożono możliwość opierania się na poglądach innych prawników, jeśli któryś z pięciu się
na niego powoływał. Teodozjusz II nie uporządkował twórczości naukowej prawników - uczynił to sto lat później
Justynian. W toku swych działań jurysprudencja scaliła i wzbogaciła system prawa, który odpowiadał potrzebom
obrotu gospodarczego. Dzięki wielu pomysłowym rozwiązaniom i zwartości, system ten przeżył twórców.
§ 20.
Konstytucje cesarskie
(str. 41).
Constitutiones
to akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej, które przybierały postać:
edyktu
(
edicta
- wydawanego na mocy
ius edicendi
, mającego moc obowiązującą na ograniczonym terenie, bądź w całym
państwie),
mandatu
(
mandata
- instrukcje dla namiestników prowincji cesarskich i senackich, wiążące
podległych im mieszkańców),
dekretu
(
decretum
- wyrok wydawany przez cesarza jako najwyższego sędziego,
który odgórnie narzucał nowe zasady, do których później stosowali się sędziowie) i
reskryptu
(
rescriptum
- odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów, bądź osób prywatnych w kwestiach prawnych
kształtująca nową praktykę sądową przez interpretację obowiązującego prawa jako
viva vox iuris civilis
- żywy
głos prawa cywilnego). W okresie dominatu cesarz wydaje
leges
jako
ius novum
edykty (
leges edictales
albo
generales
), mandaty znikają, dekrety odgrywają drugorzędną rolę a reskrypty w wyniku zaniku działalności
jurystów stają się podstawą ukształtowania odmiany procesu, zwanego reskryptowym.
B. ZBIORY PRAWA
§ 21.
Przedjustyniańskie zbiory prawa. Nauczanie prawa
(str. 42-43).
W okresie pryncypatu pierwszych prób zebrania konstytucji podjęli się
Gregoriusz
i
Hermogenian
. Zbiory ich
nazywane
Codex Gregorianus
(od Hadriana 117 do 292 r.) i
Codex Hermogenianus
(konstytucje Dioklecjana
z lat 293-294) - nie przetrwały do czasów dzisiejszych. Zachował się
Kodeks Teodozjański
, który powstał
z inicjatywy Teodozjusza II w 438 r. Obejmował konstytucje Konstantyna Wielkiego i następców aż do
Walentyniana III. Jako zbiory
ius
i
leges
można wymienić:
Fragmenta Vaticana
,
Mosaicarum et Romanarum
legum collatio
i
Consulatio veteris cuiusdam iurisconsulti
. Kompendium zasad prawnych tzw.
Sentencje
Paulusa
wybrane jeszcze w III w. przez nieznanego autora z jego dzieł otrzymały moc prawa obowiązującego za
Konstantyna Wielkiego. W okresie dominatu w wyniku upadku kultury prawniczej nastąpił brak rozumienia
prawa z okresu klasycznego i wulgaryzację prawa, poprzez posługiwanie się prymitywnymi i uproszczonymi
pojęciami (prawo wulgarne - pospolite). Nastąpiło oderwanie od finezyjnych pojęć prawniczych, mimo to okres
poklasyczny wniósł wiele do rozwoju prawa, głównie za sprawą szkół prawniczych (państwowych zakładów
nauczania) oraz kodyfikacji justyniańskiej. Nauka trwała pięć lat a najsłynniejsi profesorowie (
antecessores
) to
Dorotheus i Antolius (Bejrut) oraz Theophilus i Cratinus (Konstantynopol).
§ 22.
Ustawodawstwo justyniańskie
(str. 43-45).
Justynian objął władzę w 527 r. i podjął się uporządkowania całego prawa. Tak powstało
Corpus Iuris Civilis
(od
1583 r. - Dionisius Gothofred). Do opracowania i skompilowania tych części powołał komisje wybitnymi
prawnikami, szefem urzędów centralnych (
magister officiorum
) i ministerem sprawiedliwości (
quaestor sacrii
palatii
) Trybonianem. Nadano kompilatorom możliwość
interpolacji
- usuwania lub zastępowania nieaktualnych
tekstów prawniczych aby teksty były jednolite a nazwy instytucji aktualne.
Codex
- zbiory konstytucji cesarskich
opracowała komisja złożona z 7 osób, która ograniczyła się do zbioru konstytucji wydanych po Kodeksie
Teodozjańskim. Dzieło ukończono w 529 r., a następnie przeredagowano w 534 r. (
codex repetitae praelectionis
).
Kodeks obejmował konstytucje od Hadriana do Justyniana. Dzielił się na 12 ksiąg, które podzielone były na
tytuły, a w tych z kolei umieszczono chronologicznie konstytucje tematycznie związane z tytułem. Obszerniejsze
konstytucje podzielono na paragrafy a tekst poprzedzający pierwszy paragraf nazywano
principium
(C.12,36,1
= C-Codex, 12-księga, 36-tytuł w księdze, 1-konstytucja w tytule).
Digesta
- zbiory fragmentów dzieł prawników
zwane
Pandectae
. Składały się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich (trzech przedklasycznych i dwóch
poklasycznych). Prace ukończono w 533 r. Opracowaniem zajmowała się 17 osobowa komisja podzielona na
podkomisje, z których każda zajmowała się opracowywaniem kolejno masy
sabiniańskiej
,
edyktalnej
i
papiniańskiej
, a mniej ważne nazwano
appendix
(do digestów weszło tylko 5% z 2000 przejrzanych ksiąg).
Zebrany materiał uporządkowano w 50 księgach, podzielonych na tytuły i paragrafy (D.50,17,173,3 = D-Digesta,
50-księga, 17-tytuł w księdze, 173-fragment w tytule, 3-paragraf).
Institutiones
- podręcznik do nauki prawa
zawierał podstawowe informacje o prawie i służyć miał do zdobycia wiedzy elementarnej. Autorzy opierali się
głównie na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana, itp. Zebrany materiał podzielono na 4 księgi, tytuły i na
paragrafy (I.4,13,1 = I-Instytucje, 4-księga, 13-tytuł, 1-paragraf).
Novellae
zawierały późniejsze akty normatywne
wydane przez Justyniana i jego następców. Po ukończeniu kodyfikacji pierwszych części, Justynian nadal
wydawał akty normatywne, którymi uzupełniał lub zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji. Zbiorów nowel
dokonali prywatni kompilatorzy i znamy trzy takie zbiory (najbardziej kompletny zawiera 168 nowel do 582 r.).
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Rozwadowski opracowanie skrypt, PRAWO, Prawo rzymskie

Tematy