Ryszkiewicz Mirosław List, OPRACOWANIA

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ANNALES
UNIVERSITATISMARIAECURIE-SKŁODOWSKA
LUBLIN–POLONIA
VOL.XXII
SECTIOFF
2004
MIROSŁAWRYSZKIEWICZ
UMCSLublin
Listw„interesownej”i„nieinteresownej”odmianie
dziełaliterackiego
Lalettredanslavariante„int´eress´e”etlavariante„nonint´eress´ee”del’oeuvre
litt´eraire
I
Wró»nychteoriachepistolograficznychprzezwiekiistnienialistupróbowano
uchwyci¢jegoistot¦.Historycznierzeczujmuj¡c,powstawałykolejnoodmienne
koncepcje„listu-mowy”,„listu-półdialogu”,„listu-wyznania”i„listubezreguł”.
1
Takjakdawne„aproksymatywne”wyja±nienianieprzyniosłyzadowalaj¡cych
ijednoznacznychrozstrzygni¦¢teoretycznych,takte»współczesnepróbyzde-
finiowanialistudalekies¡odprecyzjizarównowlingwistyce,jakiliteraturo-
znawstwie.
J¦zykoznawcyokre±laj¡listnaprzykładpoprzezpoj¦cie„gatunkuj¦zyko-
wego”,którystanowi„semantyczno-strukturaln¡wersj¦tekstuodznaczaj¡c¡si¦
typowymirealizacjamitypowychdlaniejfunkcji”
2
,albodefiniuj¡gonast¦puj¡co:
„tekstlistujestsamodzielnymkomunikatem.Jeststruktur¡zamkni¦t¡formalnie,
tworzysi¦goprzypomocyreguł,któres¡charakterystycznetylkoiwył¡cznie
dlategotypukomunikatu”.
3
Opracowanialiteraturoznawcze,podobniejaklingwistyczne,tak»epodaj¡
ró»ni¡cesi¦definicjelistu.DlaJanaTrzynadlowskiegolistto„wypowied¹
1
S.Skwarczy«ska,
Teorialistu
,Lwów1937,s.21–37.
2
A.Kałkowska,
Strukturaskładniowalistu
,Wrocław1982,s.142.
3
K.Data,
Strukturatekstulistowego
,„J¦zykPolski”1989,z.3–5,s.151.
 2
MIROSŁAWRYSZKIEWICZ
osobista”czyte»„gatunekpi±mienniczy”,któryobejmuje„niezwykledu»y
obszarkonstrukcjiformalnychiwielkizakresfunkcji,od±ci±leu»ytkowego,
skrajnieskonwencjonalizowanego,politeracki,traktatowyipoetycki”.
4
Zkolei
wedługautorów
Słownikaterminówliterackich
listemjest„wypowied¹pisemna
skierowanadookre±lonegoadresata,powiadamiaj¡cagooczym±lubnakłaniaj¡ca
godojakich±zachowa«”.
5
Pomijaj¡coczywistezbie»no±ci,wa»kieró»nicewskrótowoprzedstawionych
sposobachprzybli»aniaistotylistuwynikaj¡zwielorakichprzyczyn:odhisto-
rycznychpocz¡wszy,nametodologicznychsko«czywszy.Takistanrzeczysam
wsobieniejestzajmuj¡cy,alewyra¹niesygnalizujezło»ono±¢problemu,jakim
okazujesi¦teorialistu,cho¢onsam—jakopi±mienniczerzemiosłoalbojako
sztukawyra»aniasi¦wpi±mie—powinienby¢znanyniemalka»demuu»ytkow-
nikowipisemnejodmianyj¦zykanaturalnego.
Problemteoriidodatkowokomplikujefakt,»elistpoprzezswoje,wielokrotnie
przezteoretykówepistolografiipodkre±lane,diachronicznecechyelastyczno±ci,
„mobilno±ci”i»ywotno±ci,zjednejstrony,orazstabilno±ciretorycznychzasad
wsynchronii,zdrugiej—wchodziwró»norodnezwi¡zkizliteratur¡.Tefiliacje
obejmuj¡zarównoautentycznelistylubichzbiory,które
postfactum
wł¡czane
bywaj¡dohistoriiliteratury(np.korespondencjaJanaSobieskiegozMarysie«-
k¡),jakidotycz¡listówfikcyjnych,chocia»bywkształciepowie±ciepistolarnej.
Owielebardziejskomplikowane,ni»wynikałobytozprzedstawionychprzy-
kładów,powinowactwolistówzliteratur¡otwierakolejnynowyproblemgranic
literatury,awjejobr¦bie—ontologicznegoigenologicznegostatusulistów.
II
Jedn¡zmetodrozwi¡zaniaproblemusposobuistnieniaiklasyfikacjimi¦-
dzyinnymiformepistolarnych,cho¢niejedyn¡nagruncieteoriiliteratury,
jestgenologicznakoncepcjaStefaniiSkwarczy«skiej.
6
Taotwartaipojemna
systematykarodzajów,gatunkówiodmianwyrastazzało»onegopojmowania
literaturyidziełaliterackiegoczyte»zzaproponowanegouj¦cia„przedmio-
tówgenologicznych”wynikaoperatywnainiesprzecznakoncepcjaliteratury.
Nierozstrzygaj¡ctejkwestii,przyzna¢nale»y,»egenologicznateoriaSkwar-
czy«skiejznosikłopotliwyizawodny,boostry,podziałnato,co„literackie”
4
J.Trzynadlowski,
Listipami¦tnik.Dwieformywypowiedziosobistej
,[w:]id.,
Małeformy
literackie
,Wrocław1977,s.83–84.
5
Hasło„List”,[w:]M.Głowi«ski,T.Kostkiewiczowa,A.Okopie«-Sławi«ska,J.Sławi«ski,
Słownikterminówliterackich
,Wrocław1982.
6
Zob.np.:S.D¡browski,
Literaturailiteracko±¢.Zagadnienia,spory,wnioski
,Kraków1977.
 LISTW„INTERESOWNEJ”I„NIEINTERESOWNEJ”ODMIANIEDZIEŁA...
3
i„nieliterackie”,„literackie”i„paraliterackie”lub„pograniczne”.
7
Wedługte-
gouj¦ciamo»liwestajesi¦sensowneirównorz¦dneusytuowaniew±ródinnych
artefaktówj¦zykowychnaprzykładautentycznychorazfikcyjnychlistów,ito
bezdodatkowychuzasadnie«,którychprzedło»enienarzucazadziwiaj¡cotrwa-
łatradycjagenologiczna,nieprzystaj¡cadosytuacjizwłaszczawspółczesnejlite-
ratury.
Niemiejscetujednaknaobszernereferowanieliteraturoznawczychpogl¡dów
StefaniiSkwarczy«skiej.
8
Zuwaginatematpracypoteori¦autorki
Wst¦pudo
naukioliteraturze
wartosi¦gn¡¢jeszczezdwupowodówszczegółowych,oprócz
przedstawionychju»przyczynnaturyogólnej:popierwsze,zewzgl¦dunaspójn¡
koncepcj¦listu,podrugie,zpowodurozró»nieniadwóchudatnieporz¡dkuj¡cych
całydorobekliterackiorientacjidzieł.
WproponowanymprzezSkwarczy«sk¡uj¦ciulisttotwórj¦zykowy,którego
charakter—podobniejakka»degoinnego—okre±laprzynale»no±¢dotrójstop-
niowej,zró»nicowanejiwewn¦trzniepowi¡zanejhierarchiistruktur,nawszystkich
stopniachdeterminowanejprzezinnyczynnik.Obejmujeonakolejno:„struktu-
r¦sensownegoaktuporozumieniami¦dzyludzkiego”,któr¡warunkujeosi¡ganie
porozumienianadawcyzodbiorc¡;„struktur¦komunikatuj¦zykowego”,októrej
decydujetworzywo(wtymprzypadkuj¦zyk),atak»e„struktur¦rodzajuliterac-
kiego”,którejistotnymiwyznacznikami,opróczwieluinnych,s¡funkcjekomu-
nikatu.
9
Wtakimhierarchicznymukładziestruktursytuujesi¦listjako„rodzaj
swoisty,owyra¹niezarysowanym,własnymobliczu”
10
,któryokre±laj¡nast¦pu-
j¡ceczynniki:u»ytkowo±¢,pisemnaforma,„nieobecno±¢korespondenta”,„ton
bezpo±rednio±ci”,biernewspółautorstwoadresata,aspektoweisubiektywneuj-
mowanierzeczywisto±cipozaj¦zykowej.
11
W±ródwieludeterminantstrukturrodzajowychjakojedneznajwa»niejszych
Skwarczy«skawymieniafunkcje,czyli„kierunekdziałaniakomunikatuzewzgl¦-
dunaokre±lonycel”.
12
Ka»dejzkoleifunkcjiprzypisujedwoisteaspektyce-
lu,któreuzale»niaod„dystansuskuteczno±ci”.Zewzgl¦dunaskuteczno±¢na-
tychmiastow¡powstaj¡komunikaty„oorientacjipraktycznej”,natomiast
przyzało»eniuskuteczno±cidługodystansowej—komunikaty„oorientacji
7
S.D¡browski,
TeoriagenologicznaStefaniiSkwarczy«skiej
,Gda«sk1974,s.83.
8
Wyczerpuj¡coikrytycznietekoncepcjezostałyomówionewdwóchpracach:S.D¡browski,
TeoriagenologicznaStefaniiSkwarczy«skiej
;M.Wo¹niakiewicz-Dziadosz,
StefaniiSkwarczy«skiej
teorialistu
,[w:]
Literaturaikomunikacja.Odlistudopowie±ciautobiograficznej
,podred.A.Bla-
imaiZ.Maciejewskiego,Lublin1998.
9
S.Skwarczy«ska,
Wst¦pdonaukioliteraturze
,t.III,Warszawa1965,s.72–115.
10
S.Skwarczy«ska,
Teorialistu
,s.19.
11
Ibid.
,s.37–38.Zob.równie»:S.Skwarczy«ska,
Wokółteoriilistu.(Paradoksy)
,[w:]ead.,
Pomi¦dzyhistori¡ateori¡literatury
,Warszawa1975.
12
S.Skwarczy«ska,
Wst¦pdonaukioliteraturze
,s.98.
 4
MIROSŁAWRYSZKIEWICZ
czystohumanistycznej”.
13
Znało»eniatychorientacjinaklasyfunkcji
komunikatówpowstajesiatkapoj¦ciowa,którasłu»ykonstruowaniunowejsys-
tematykirodzajówliterackich,conienale»yjednakdotematuniniejszejpracy.
Ztegopunktuwidzenianajwa»niejszestajesi¦wydzieleniedychotomicznych
gruputworówodwojakimnastawieniu.Oczywi±cie,trzebaprzysta¢natermino-
logicznekorekty,którezaproponowałStanisławD¡browski,abyuzyska¢bardziej
logiczny,borozdzielnypodziałskuteczno±ci.Orientacjipraktycznejodpowiada-
łabyzatemskuteczno±¢„dora¹na”,aorientacjihumanistycznej—„trwała”.
14
Ta
modyfikacjaniepodwa»ajednakowejdyferencjacji,leczpotwierdzau»yteczno±¢
rozró»nieniawobr¦bieliteraturydwóchodmiandzieł,przezcowjejgranicach
znajd¡si¦równie»takieutwory,jaknaprzykładlisty,którymodmawiasi¦nie-
kiedycechtzw.literacko±ci,cho¢stanowi¡przedmiotwielorakichkonkretyzacji,
wtymestetycznejibadawczej.
Wyodr¦bnienieutworówoorientacjipraktycznejihumanistycznejtonatu-
ralniepodziałbiegunowy,azarazemnieostry.Takieprzeciwstawieniemaprzede
wszystkimwalorporz¡dkuj¡cy.Wkonkretnychrealizacjachj¦zykowychzakresy
wskazanychorientacjinakładaj¡si¦nasiebie,conieoznaczajednakbł¦duwsys-
tematyce.Przekonuj¡otyminne,zbie»nezpropozycj¡Skwarczy«skiejuj¦cia,
cho¢wypływaj¡onezodmiennychzało»e«.
Prób¡cało±ciowegoiniesprzecznegoogarni¦ciawszystkichutworówucho-
dz¡cychzaliterackiejestkoncepcjaJanuszaMisiewicza,któryreferuj¡cnajwa»-
niejszeproblemyteoriiliteraturyzpunktuwidzeniawła±ciwychdziełomliterac-
kimwarto±ci,stwierdza,»e„zachodzikonieczno±¢wyodr¦bnieniadwóchpodsta-
wowychodmiandziełaliterackiego:«poetyckiej»i«retorycznej»”.
15
Oilejednak
praktycznaihumanistycznaorientacjafunkcjikomunikatówwuj¦ciuSkwarczy«-
skiejwynikazzało»e«ozró»nicowaniuskuteczno±ciichwpływanianapostawy
odbiorców,otylepodziałna„poetycki”i„retoryczny”wariantdzieławyrasta
bezpo±redniozprze±wiadczeniaokonstytuowaniuprzeznieodmiennychwarto-
±ci,adopieropo±rednio,wkonsekwencjiinnegoukształtowaniaichhierarchii,
podziałtenuwzgl¦dniakryteriumrodzajuoddziaływania.W„poetyckiej”od-
mianiedziełanadrz¦dnewobecpozostałychs¡wi¦cwarto±ciartystyczne,w±ród
funkcjiza±—estetyczne.Zkoleidziełoliterackiewodmianie„retorycznej”cha-
rakteryzujeprymatwalorówpozaartystycznychipozaestetycznychoddziaływa«.
Podobniejakprzeciwstawienieorientacjipraktycznejihumanistycznej,rów-
nie»teoretycznaopozycja„retoryczno±ci”i„poetycko±ci”zarysowujeprzedział
nieostryinier
ozł¡czny,je±ligoodnie±¢doliterackichartefaktównaprzestrze-
13
Ibid.
,s.100–101.
14
S.D¡browski,
TeoriagenologicznaStefaniiSkwarczy«skiej
,s.79.
15
J.Misiewicz,
wiatopogl¡diforma.Oartystycznychwarto±ciachliterackich
,Lublin1986,
s.87.
 LISTW„INTERESOWNEJ”I„NIEINTERESOWNEJ”ODMIANIEDZIEŁA...
5
nidziejówliteratury.Mimowszelkichzastrze»e«pozwalaonjednakuchwyci¢
wwyostrzeniunajistotniejszemomentydzieł,aprzytymuwzgl¦dni¢wopisie
zjawiskliterackichzarównote,któresubsumujesi¦wokre±leniu„praktyczne”
lub„praktycystyczne”
16
(np.zbiorykorespondencji),jakite,któredalekies¡od
pozaestetycznychcelów(np.powie±¢wlistach).
Przyczynyfunkcjonalneległyrównie»upodstawwyró»nieniawpoetyce
dwóchnurtów,odimionichprekursorównazywanych„plato«skim”i„arystote-
lesowskim”,orazzwi¡zanychzt¡dychotomi¡—dwóchsposobówpojmowania
dziełaliterackiego:„heterotelicznego”i„autotelicznego”,awedługinnejtermi-
nologii:„pragmatycznego”i„autonomicznego”.Takasystematykaznajdujesi¦
w±ródprzedstawionychprzezEugeniuszaCzaplejewicza,podstawowychzało»e«
projektupoetykipragmatycznej,któraju»wnazwieopowiadasi¦tylkozajedn¡
metod¡ogl¡duirozumieniadziełaliterackiego.
17
Niezmieniatojednakfaktu,
»ewtradycjimy±liliteraturoznawczej,odjejantycznychpocz¡tkówpowspół-
czesno±¢,Czaplejewiczwskazałiudokumentowałistnieniedwóchodmiennych
poetyk,któreopieraj¡si¦naskrajnieró»nychzało»eniach.Poetyka„heterotelicz-
na”wskazujenapraktyczneceleliteratury,a„autoteliczna”j¡odnichuwalnia.
„Pragmatyczna”zakładaró»norakisystemoddziaływa«,natomiast„autonomicz-
na”wskrajnychprzypadkachzupełnieizolujedziełoodkontekstuikonsytuacji.
Wpoetycenurtuarystotelesowskiego,wprzeciwie«stwiedonurtuplato«skiego,
„utwórliterackirozpatrujesi¦[...]niejakotwór»ywyikonkretny,leczjako
zespółchwytówsłu»¡cychdowywołaniaokre±lonychefektów”.
18
Tewymienioneorazinne,niepowtórzonezaCzaplejewiczemró»niceukłada-
j¡si¦wlist¦zarzutówpodadresemrzecznikówdominuj¡cegomodeluliteratury,
któregoprymatzapocz¡tkowała
Poetyka
Stagiryty.Jednakwtymmiejscunie-
istotnawydajesi¦krytykateoriiarystotelesowskich,deprecjonowanychzpunktu
widzeniaplato«skichtradycjibada«literaturoznawczych.Wa»nezatojestuwy-
datnieniefunkcjonowaniadwóchskrajnychpogl¡dównadziełoliterackie,aprzez
eksponowaniejegopraktycznychzada«jeszczewa»niejszestajesi¦potwierdzenie
tezy,»erównoprawnymirównorz¦dnymprzedmiotemrefleksjiliteraturoznawczej
(iczytelniczej)mog¡by¢tak»etedzieła,którewuj¦ciachpoetykinurtuarysto-
telesowskiegomieszcz¡si¦napograniczuliteraturyiinnych,wył¡czonychze«
dziedzin,naprzykładepistolografii.
Przedstawionepropozycjewyodr¦bnieniadwóchodmiandziełaliterackiego,
cho¢wyrastaj¡zró»nychzało»e«metodologicznychisłu»¡ró»nymcelomteo-
16
Okre±lenieMariiWo¹niakiewicz-Dziadoszzjejksi¡»ki:
Politykairomantycznestruktury
powie±ciowe
,Lublin1986,s.96.
17
E.Czaplejewicz,
Pierwotnezało»enia:Czymjestpoetykapragmatyczna?
,[w:]id.,
Prag-
matyka,dialog,historia.Problemywspółczesnejteoriiliteratury
,Warszawa1990.
18
Ibid.
,s.22.
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • frania1320.xlx.pl

    • Tematy