Rytuały dawne i współczesne, AKTA TAJEMNIC, KSIĘGI TAJEMNIC

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
TYTU�: Rytua�y dawne i wsp�czesne.AUTOR: Jean MaisonneuveWst�p.Termin ryt(1) wywodzi sie z lacinskiego slowa ritus, ktoreoznacza kult,ceremonie religijna, lecz takze obyczaj. To podwojne znaczenieobecne jestw naszym jezyku. Wyraz posiada rowniez zabarwienie pejoratywne,niecoarchaiczne, jesli nie smieszne, kiedy oznacza postepowaniestereotypowe.Rytualy moga byc religijne (msza, szabas), swieckie (protokol,zaprzysiezenie), zbiorowe (swieta narodowe i rodzinne), prywatne(modlitwa i niektore rytualy cielesne). Inne dotycza po prostuzyciacodziennego (pozdrowienia, przejawy grzecznosci) albo przesadowzwiazanych z magia, a jeszcze zywych w niektorych rejonachswiata.Warto pokusic sie o sformulowanie ogolnej definicji rytualowujmujacejcalosciowo ich zlozonosc i roznorodnosc kulturowa. Nie moznabynajmniejwybierac pomiedzy rytem a rytualem, tym bardziej, ze na rytualmoze sieskladac szereg rytow, np. rytual katolicki zawiera wiele rytowsakralnych.Przymiotnik rytualny oznacza podporzadkowany regulom rytu. W tejksiazce bedziemy uzywac obydwu terminow wymiennie.Wypelnic rytual to jedno, a zaobserwowac go i przestudiowac - todrugie.Poczawszy od starozytnosci spotykamy przekazy, w ktorych autorzyopisywali zwyczaje odbiegajace od praktykowanych w ich wlasnymkraju.Odkrycie nowego swiata w XVIII wieku zaowocowalo licznymirelacjamipodroznikow zdumionych, a czasem oburzonych pewnymi obyczajami.Aspekt dziwnosci i obcosci odczuwanych przez osobe z zewnatrzcechuje zpewnoscia wiele rytualow.Owe subiektywne relacje zapowiadaly etnografie, ktora na poczatkuXXwieku wypracowala coraz bardziej scisle i jasne metody. Ponadtoopieralasie prawie wylacznie na opisie, pozniej na porownaniuspoleczenstwzwanych prymitywnymi - afrykanskich, Indian amerykanskich,Oceanii... -pod waznymi wzgledami: z naukowej ciekawosci, w poszukiwaniukorzeniludzkiej kultury czy pochodzenia wierzen, symboli, techniki.Nawet jesli teoria genetyczna jest dyskusyjna, to nie mawatpliwosci, izrytualy odgrywaly istotniejsza role w spoleczenstwachprymitywnych niz wnaszym, stad tez staly sie przedmiotem badan wielkich pionierowetnografii - Durkheima we Francji, Frazera w Wielkiej Brytanii -orazwielu ich nastepcow. Pismiennictwo dotyczace konkretnych rytualowjestna ogol bardzo bogate, lecz opracowania poswiecone czloscizjawisk nalezado rzadkosci. Byc moze, jak to zobaczymy, powodem takiego stanurzeczysa trudnosci zwiazane z jego interpretacja. Pole badan jestbowiemszerokie, obejmuje zarowno spoleczenstwa dawne jak i wspolczesne.Dodatkowy problem stanowi niewielka mozliwosc ich porownywania.Praca niniejsza, nie pretendujac do wyczerpania tematu, stawiasobiejedynie za cel okreslenie funkcji, typow i ogolnych teoriirytualow. Kladacnacisk na obrzedy swieckie i codzienne, zadamy sobie pytanie owspolczesny kryzys rytualu oraz o przyczyny powstawania nowychobrzedow. Ksiazka zajmuje sie glownie kultura zachodnia orazwybranymiaspeltami kultur starozytnych - nie poswiecajac z braku miejscauwagiwspolczesnym rytualom afrykanskim i wschodnim.Rozdzial I.Co to jest rytual? Znaczenie i problematyka.I. Definicja i rola rytualow.Terminy ryt, rytual nie sa latwe do zdefiniowania chocby dlatego,zeposluguja sie nimi przedstawiciele roznorodnych galezi wiedzy -etnolodzy,socjolodzy, psycholodzy spoleczni, psychoanalitycy i etolodzy -nie mowiaco jezyku potocznym, w ktorym czesto naduzywa sie tych pojec.Chcacsformulowac spojna definicje rytualu, nalezy najpierw przywolacrozumienie tego terminu w wymienionych dyscyplinach, ukazujacjegozwiazki z licznymi pojeciami pokrewnymi.1. Rozumienie rytualow w roznych dyscyplinach.Rytualy oznaczaja w tych dziedzinach calosc lub tylko pewna czescpraktyk nakazanych lub zakazanych, powiazanych z wierzeniamimagicznymi czy religijnymi, z ceremoniami i ze swietami, ktorebazuja nadychotomii: sacrum-profanum, czyste-nieczyste. Interesowaly onebadaczyfrancuskich, od Durkheima do Levi-Straussa, jak i anglosaskich,odFrazera do Turnera - zeby przywolac kilka najwazniejszychnazwisk(2)Psychologia spoleczna kladzie nacisk przede wszystkim nainterakcyjny wymiar rytualnosci dotyczacej pewnych aspektowzyciacodziennego, odnoszac sie do doswiadczen osobistych i dopoziomuuswiadomienia zachowan jednostek.Psychoanaliza, uznajac funkcje zbiorowa rytualow, interesujesieglownie ich formami oraz funkcjami indywidualnymi, tj.postepowaniem jednostki w sytuacjach codziennych, wywolanychprzymusem powtarzania czynnosci oraz mniej lub bardziejneurotycznymi obsesjami np. w zakresie odzywiania, higienyosobistej lub ubioru.Etologia wreszcie wywodzi rytualizacje z procesu ewolucjigatunkow iodnosi ja do archaicznych schematow zachowan adaptowanychdospecyficznej funkcji komunikacji, np. zalotow lubodstraszania innychgatunkow. Jednak zakres pojecia odnoszacego sie do ludzi izwierzatnastrecza problemy, ktorych nie jestesmy w staniewyczerpujacoprzedstawic.Wszystkie te dyscypliny pod pojeciem rytual rozumieja zwszezachowaniaspecyficzne, zwiazane z okreslonymi sytuacjami i regulami,odznaczajacesie powtarzalnoscia, ktorych rola nie jest jednak oczywista. Zdrugiejstrony, niezaleznie od konkretnych odmian rytualow spolecznychoraz ichroznorodnosci w czasie i przestrzeni, wystepowanie tych praktykwydajesie uniwersalne.2. Pojecia pokrewne i synonimiczne uzywane zamiennie zterminem rytual.Zwyczaje, rutyna : Czesto rytual jest sprowadzany do pewnychfunkcji lub zachowan majacych charakter rutynowy istereotypowy;mowi sie np. o rytualach administracyjnych lubpedagogicznych,majac na mysli przestarzale formalnosci i procedury. Procesyowenie dotycza cyklu dzialan ograniczajacych sie jedynie dojakiegosprogramu czy przyzwyczajen, lecz w rzeczywistosci odnoszasie dopewnych wartosci, czasem kwestionowanych, ale jeszcze niew pelniprzezytych. W ten sposob w znaczeniu terminu pozostaje trescsymboliczna nie dajaca sie wytlumaczyc sama tylkouzytecznoscia.Problem ten jeszcze wyrazniej zauwazamy w rytualacharchaicznych,ktore nie stronia nawet od krwawych prob mogacych prowadzicnawet do okaleczenia - nie na tyle jednak, aby uchodzily zaabsurdalne czy nieuzasadnione, jak to zostalo pozniejstwierdzone. Zpunktu widzenia terminologii mozna w kazdym razie rozroznicrytualnosc i rytualizm, zastrzegajac drugie pojecie dlazachowanstereotypowych, a nawet mechanicznie powtarzanych,wykazujacychtendencje do skostnienia.Kod, program : kod jest systemem umownych sygnalow sluzacychdo przekazywania wiadomosci od nadawcy do odbiorcy. Sygnalymoga miec roznorodna nature: jezykowa, mechaniczna, czestowyrazane sa gestami. Wybor formy zalezy od celu komunikacji(informowac, niepokoic, uwodzic, itd.), jak i od kontekstu(zwyczajowy, okolicznosciowy). Liczne kody sa podatne narytualizacje - w sferze religii, magii, prawa czy nawetzyciatowarzyskiego. Moda, pomimo przemojajacego charakteru, takzemoze byc kodowana i przezywana w pewnych srodowiskach jakorodzaj rytualu(3). Mozna wiec powiedziec, ze tworza onespecyficzny,skodyfikowany system pozwalajacy jednostkom lub grupom nanawiazanie kontaktu z sila tajemna, z bytem boskim czy ichsubstytutami nadnaturalnymi lub ziemskimi (np. idealy).Jednakpodczas gdy wynikajacy z umownosci kod moze byc mniej lubbardziej swobodnie modyfikowany, to rytual ma charakterniezmienny w ciagu bardzo dlugich okresow czasu, a kazdaprobazmiany kolejnosci, jak i tresci elementow w szczegolowymprogramierytualu, deformuje jego sens i donioslosc. Od zwyklegozwyczajuodroznialo go odniesienie do ukrytych sil lub dopodstawowychwartosci, slowem do sacrum - pojecia i dziedziny bardzozlozonej.Ceremonia, kult : w literaturze etnologicznej isocjologicznej tedwa terminy scisle sie wiaza, szczegolnie u E.Durkheima, satezwyraznie rozrozniane przez innych autorow(4), ktorzyrozumieja przezceremonie ogolna kategorie spolecznej komunikacji, a przezrytualjej forme mistyczna - mogaca zreszta posiadac charakterosobisty(np. samotna modlitwa), Inni rozrozniaja z kolei pojeciaceremonialny w znaczeniu: obrzedowy badz zwiazany zetykieta, alborezerwuja termin kult dla specyficznych praktyk wyrazajacychczescdo boga, istoty, osoby.Gdyby te rozroznienia mialy byc czyms wiecej niz tylko konwencjanominalna, wowczas latwo by je podwazyc. Ceremonia swieckaposiadazawsze charakter odswietny i zapozycza szczegoly mniej lubbardziej zrytualu religijnego, czasem posuwajac sie nawet do parodii (np.intronizacja w pewnych stowarzyszeniach politycznych czykulinarnych).Nie mozna zreszta zapominac o etymologii tego slowa - ceremoniaoznaczakult, uszanowanie swietosci. Mozna po prostu zarezerwowac tentermin dlazorganizowanych form praktyk zbiorowych o charakterzesteatralizowanym. Kazda ceremonia odnosi sie wiec do jakiegospodstawowego rytualu, a kazdy rytual moze miec mniej lub bardziejceremonialna realizacje (np. slub czy pogrzeb).Rytual i symbol : terminy symbol, symboliczny posiadajarowniezzmienny zakres. Nawet w jezyku potocznym mowi sie, zeobraczka,flaga, krzyz sa symbolami malzenstwa, ojczyzny, Chrystusa;ze piessymbolizuje wiernosc, a waz perfidie. Sztuka, poezja,religia odwolujasie do symboli. W kazdym przypadku chodzi o rzecz nieobecnawnaszej bezposredniej percepcji, a przedstawiana, wyobrazanaprzezsymboliczny przedmiot, zapewniajacy zwiazek z niewidzialnymipobudzajacy wyobraznie(5).Praktyki rytualne sa w najwyzszym stopniu symboliczne, gdyz przezpostawy, gesty lub slowa posrednicza w zwiazku z istota nie tylkonieobecna (jak w przypadku zwyklego zna... [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Rytuały dawne i współczesne, AKTA TAJEMNIC, KSIĘGI TAJEMNIC

Tematy