Rytuały magiczne i chrześcijańskie w „spiskach” tatrzańskich, FOLDER NR 1 MATERIAŁY PDF POJEDYŃCZO(1)

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->Rytuały magiczne i chrześcijańskiew „spiskach” tatrzańskichSłownikowe znaczenie „rytuału” to ‘zespół czynności stanowiący ustaloną formęzewnętrzną społecznie doniosłego aktu, uroczystości, ceremonii; w znaczeniu religioznawczym:ustalona forma zabiegów magicznych bądź praktyk religijnych’1.Staropolskie przeważnie „spiski” tatrzańskie to pierwsze znane nam dokumenty,w których znajdują się opisy Tatr. Ich twórcami i posiadaczami byli ludzie z wszelkichwarstw społecznych, od chłopów poczynając, poprzez mieszczan, na szlachcie kończąc;ponoć jednym z nich interesował się sam król Stanisław Leszczyński2. Owe enigmatycznerękopiśmienne przewodniki są świadectwem zjawiska poszukiwania skarbóww Tatrach — prowadzić miały do miejsc obfitujących w bogactwa naturalne (złoto, srebro,karbunkuły) i nadnaturalne (magiczne zioła, kamienie). Były tekstami niezwyklecenionymi: krążyły z rąk do rąk, przekazywano je sobie z pokolenia na pokolenie, częstopowierzano na przechowanie notariuszom. Czas pierwszych znanych nam, a opisanychw nich eksploracji tatrzańskich przypada na wieki XVII i XVIII. Lecz jeszczeprzed okresem rozkwitu działalności poszukiwaczy skarbów podobne teksty powstawaływ Sudetach: Księgi walońskie, tworzone przez Walonów, przybyszów z zachoduEuropy, specjalistów zajmujących się lokalizowaniem drogocennych kruszców3.1 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 3, Warszawa 1983, s. 155.2 Zob. S. Eljasz Radzikowski, Wstęp do: Michała Chrościńskiego Opisanie ciekawe gór Tatrów,wyd. S. EljaszRadzikowski, Kraków 1905 (dalej cyt. jako Opisanie ciekawe…), s. 4.3 „Dziś przez słowo Walonowie rozumiemy małą grupkę zromanizowanych Celtówzamieszkującychczęściowo Belgię oraz północną Francję. W średniowieczu termin ten oznaczał przybyszówz Francji lub Italii, zaś od XVI wieku określano tak każdego poszukiwacza skarbów bez względu naichpochodzenie” (W. Piksa, Spojrzenie na Tatry poprzez wieki, Kraków–Wrocław 1995, s. 43).X. EXCELSIOR!„Spiski” tatrzańskie to specyficzne dokumenty („rzeczy spisane” właśnie, stąd ich nazwa)o charakterze czysto użytkowym, w których jednak można wyróżnić trzy warstwy:1. quasi–naukową — opisy topograficzne i speleologiczne;2. literacką — przetworzenia i zapożyczenia z innych dzieł literackich;3. magiczną — rytuały magiczne i chrześcijańskie.Warto już teraz zwrócić uwagę, że rytuały „spisków” mają wręcz biegunowo różnycharakter od „rytuału” z definicji przytoczonej na wstępie — nie stanowią „formy zewnętrznejspołecznego doniosłego aktu, uroczystości, ceremonii”, są odprawiane bezobecności osób trzecich, z chęcią zachowania ich w tajemnicy zarówno przed konkurentami— innymi poszukiwaczami skarbów — jak i społecznością ludzką w ogóle.Według staropolskich wierzeń góry były siedliskiem złych mocy, zamieszkiwały je demony,diabły, które szkodziły wędrowcom na wszelkie możliwe sposoby. Opisywanew „spiskach” rytuały miały na celu umożliwienie przetrwania poszukiwaczom skarbóww tym jakże nieprzyjaznym środowisku. Przyjrzenie się wybranym rytuałom magicznymi chrześcijańskim, ich strukturze oraz okolicznościom, w jakich je odprawiano,jest celem niniejszego artykułu, przy zwróceniu uwagi na podobieństwo zaklęcia dorytuału i wykazaniu, jakie elementy łączą i dzielą oba pojęcia.Materiałem analitycznym będzie najbardziej znany i najobszerniejszy „spisek”:Opisanie ciekawe gór Tatrów Michała Chrościńskiego, wydany w roku 1905 przez jegoodkrywcę — Stanisława Eljasza Radzikowskiego, który opatrzył go cennym komentarzem4.Inny przedruk źródła w tym samym opracowaniu ukazał się nakładem TowarzystwaTatrzańskiego5. Rękopis znajduje się w chwili obecnej w Zakładzie Narodowymim. Ossolińskich we Wrocławiu6. Jego pierwsza część pochodzi z drugiej połowy XVIIwieku7, prawdopodobnie z okresu późniejszego niż rok 1670. Sam rękopis odkrywcacharakteryzuje:Jest to książeczka wielkości ósemki, oprawna w półskórek i papier czarny,z wyciskiem złotym na grzbiecie: OPIS Tatrów. Rękopis pisany na4 Zob. Opisanie ciekawe…, s. 4. Opisanie ciekawe… składa się z trzech części. Autorem pierwszejjestbez wątpienia sam Michał Chrościński. Część druga to kompilacja innych „spisków” różnej treści,a trzecia została dodana przez jednego z kopistów prawdopodobnie w XVIII wieku i dotyczy drogidoŻabiego Jeziorka, które — według legend — kryło ponoć największe skarby.5 Zob. „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, R. 26: 1905, s. 63–140 (tu wstęp wydawcykrótszy).6 Pod sygnaturą Pawl. 40.7 Szczegółowo kwestię datacji tego „spisku” omawiam w pracy: „Opisanie ciekawe gór Tatrów”jako pierwszy przewodnik tatrzański, w: Studia i materiały, t. 2, red. J. Z. Lichański, Warszawa2010[w druku].papierze pożółkłym, bibulastym, atramentem czarnym, nieco przez czasprzybladłym, wzdłuż linij kreślonych ołówkiem. Książeczkę widocznieoprawiono później, ponieważ w niektórych miejscach przy obcinaniuurżnięto głoski końcowe. Pismo wprawne, dosyć duże, okazuje zmianęprzy końcu książeczki. Cały rękopis ma stron liczbowych 124, na stronie115 pojawia się pismo drobniejsze innej ręki, która już dobiega dokońca8.Stan badańGóry prawdziwe — nie wyimaginowane, tak jak na przykład w Boskiej Komedii Dantego— dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku stały się natchnieniem artystów. Cezurąodgraniczającą przednaukowe i naukowe poznanie Tatr są czasy Stanisława Staszica.Kilkadziesiąt lat po publikacji jego powstającej od roku 1805 rozprawy O ziemiorodztwieKarpato´ w i innych go´ r i ro´ wnin Polski (1815) rozpoczyna się zaś okres zafascynowaniafolklorem i góralszczyzną. To na fali tej „chłopomanii” znawcy Tatr i Podhala, tacy jakStanisław Eljasz Radzikowski, natrafiają na „spiski” i publikują je w przedrukach.Temat „spisków tatrzańskich” doczekał się dotąd niewielu szczegółowych opracowań.Oprócz uwag Eljasza Radzikowskiego9 oraz kilku artykułów i Skarbów KrólaGregoriusa Jacka Kolbuszewskiego10 wzmiankuje się je w opracowaniach naukowych11zazwyczaj z tego względu, że „spiski” jako najwcześniejsze dokumenty utrwalają imionaposzukiwaczy skarbów — pierwszych znanych eksploratorów tatrzańskich gór i jaskiń,a przez opisy tych terenów zapoczątkowują historię piśmiennictwa tatrzańskiego12.Zjawisko poszukiwania skarbów ponadto stanowi tło dla procederu górniczego.Spośród dotychczasowych autorów kwestii wierzeń, obyczajów i rytuałów poszukiwaczyskarbów, genezy i celu ich praktyk, najwięcej uwagi poświęca Jacek Kolbuszewski13,podając przykłady podobnych zjawisk spotykanych w dawnej literaturze — naprzykład hasła encyklopedyczne w osławionych Nowych Atenach Benedykta Chmie8 S. Eljasz Radzikowski, Wstęp do: Opisanie ciekawe…, s. 1.9 Zob. idem, Wstęp i Uwagi do: Opisanie ciekawe…, s. 1–11, 48–78.10 Zob. J. Kolbuszewski, Skarby Króla Gregoriusa. O poszukiwaczach skarbów w XVII i XVIIIwieku, Katowice1972. Przypuszczalne źródło, z którego do „spisków” przeniknęła postać tytułowego króla,wskazuje Julian Krzyżanowski — zob. Na szlakach tatrzańskich poszukiwaczy skarbów, w: idem,Paralele.Studia porównawcze z pogranicza literatury i folkloru, Warszawa 1977, s. 421–425.11 Zob. H. Jost, O górnictwie i hutnictwie w Tatrach, Warszawa 1962, s. 28–42; S. Zwoliński, Wpodziemiachtatrzańskich, Warszawa 1961, s. 202–221.12 Zob. W. Piksa, Spojrzenie na Tatry…, op. cit.13 Zob. rozdział Jak wbrew szatańskim mocom skarb odkopać w: J. Kolbuszewski, Skarby KrólaGregoriusa...,op. cit., s. 67–94. [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Rytuały magiczne i chrześcijańskie w „spiskach” tatrzańskich, FOLDER NR 1 MATERIAŁY PDF POJEDYŃCZO(1)

Tematy