Rozwoj funkcji psychicznych.PMD, Psychologia małego dziecka

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Rozwój funkcji psychicznych
Wstęp
1. Rozwój poznawczy
1.1. Teoria rozwoju poznawczego Jeana Piageta
1.2. Społeczno-poznawcza teoria rozwoju poznawczego Lwa Wygotskiego
1.3. Rozwój poznawczy jako procesy przetwarzania informacji
2. Rozwój emocjonalny
2.1. Pojęcie emocji
2.2. Czynniki wywołujące emocje
2.3. Rozwój emocjonalny w toku życia człowieka
3. Rozwój społeczny
4. Rozwój moralny
4.1. Rozwój moralny w świetle teorii uczenia się
4.2. Rozwój moralny w świetle teorii poznawczo-rozwojowych
4.3. Model rozwoju moralnego JeanaPiageta
4.4. Model uniwersalnych stadiów rozumowania moralnego Lawrence’a Kohlberga
5. Rozwój osobowości
Bibliograﬁa
Wstęp
W module zostanie zaprezentowana analiza prawidłowości rozwojowych w uję-
ciu podłużnym. Pozwala ono na opisanie najważniejszych zmian, jakie zachodzą
wraz z wiekiem w zakresie każdej z głównych funkcji psychicznych. Kolejno zosta-
nie omówiony rozwój poznawczy, emocjonalny, społeczny, moralny i rozwój oso-
bowości. Celem takiego ujęcia jest ukazanie dynamiki zmian określonego rodza-
ju, ich plastyczności i wielokierunkowości. Liczba prac teoretycznych i badawczych
z tego zakresu jest ogromna, a ograniczone ramy tego opracowania narzucają ko-
nieczność wyboru treści najważniejszych. Kryterium ich wyboru była spodziewana
przydatność prezentowanych wiadomości. Najważniejszym założeniem tego opra-
cowania jest zmotywowanie Czytelnika do poszerzenia wiedzy o rozwoju własnym
i innych ludzi, z którymi przyjdzie mu żyć i pracować. Z tego punktu widzenia psy-
chologia rozwojowa może okazać się dyscypliną użyteczną w codziennym życiu
każdego z nas.
W temacie 1 zaprezentowano prawidłowości rozwoju poznawczego, a w szczególno-
ści teorię Jeana Piageta, Lwa Wygotskiego oraz model przetwarzania informacji.
Temat 2 porusza kwestę rozwoju emocjonalnego z uwzględnieniem czynników wy-
wołujących emocje i prawidłowości rozwoju emocjonalnego w toku życia.
Temat 3 dotyczy rozwoju społecznego, z podziałem na rozwój percepcji społecznej
oraz rozwój kontaktów z ludźmi. Przestawiono tu także ujęcie rozwoju społeczne-
go według Elizabeth Hurlock oraz rozwój społeczny z perspektywy przełomów ży-
ciowych.
W temacie 4 podjęto zagadnienie rozwoju moralnego i opisano dwie główne kon-
cepcje w tym obszarze — teorię Jeana Piageta i Lawrence’a Kohlberga.
Temat 5 zawiera opis rozwoju osobowości, a przede wszystkim najważniejszych
przekształceń rozwojowych w zakresie obrazu siebie i świata, zmierzających do
wytworzenia osobowości dojrzałej.
2
1. Rozwój poznawczy
Termin
poznawczy
odnosi się do form aktywności psychicznej związanej z naby-
waniem, przetwarzaniem, organizowaniem i używaniem wiedzy — do sprawności,
które wiążą się z myśleniem i wiedzą (Birch, 2007). Psychologowie rozwojowi ba-
dający rozwój poznawczy stawiają sobie dwa główne pytania:
1. Jakie zmiany w funkcjonowaniu poznawczym pojawiają się wraz z wiekiem
u dzieci?
2. Jakie czynniki odpowiedzialne są za te zmiany?
Dorobek badawczy z tego zakresu jest bardzo szeroki, z konieczności więc przed-
stawiono w niniejszym opracowaniu kwestie najważniejsze. Jedną z najbardziej
znanych i najszerszych form odpowiedzi na powyższe pytania jest teoria Jeana
Piageta.
1.1. Teoria rozwoju poznawczego Jeana Piageta
Jean Piaget prowadził szczegółowe obserwacje zachowań dzieci, stosując meto-
dy badawcze, takie jak wywiad kliniczny i obserwację w warunkach naturalnych.
Na ich podstawie doszedł do wniosku, że istotą rozwoju poznawczego jest rekon-
strukcja i reintegracja wcześniejszych sposobów myślenia oraz kształtowanie się co-
raz bardziej adekwatnych struktur poznawczych (Trempała, 2006). Do opisu we-
wnętrznej struktury intelektu Piaget używał terminów
schemat
i
operacja
.
Schemat
„jest wewnętrzną reprezentacją określonych ﬁzycznych lub umysłowych
czynności” (Birch, 2007: 74). Jego zdaniem człowiek przychodzi na świat zaopa-
trzony w szereg wrodzonych schematów odpowiadających reakcjom odruchowym
(np. patrzenia, ssania). W trakcie rozwoju integrują się one ze sobą, rozwĳają oraz
powstają nowe schematy w odpowiedzi na oddziaływania środowiska.
Operacja
„jest strukturą umysłową wyższego rzędu, nie jest dana od urodzenia i zwy-
kle nie pojawia się w myśleniu przed osiągnięciem średniego dzieciństwa (wiek
szkolny).(…) Jej cechą charakterystyczną jest odwracalność. Oznacza to, że opera-
cję można traktować jako czynność umysłową, która może zostać odwrócona —
wykonana, by tak rzecz, w kierunku powrotnym” (Birch, 2007: 75). Przykładowo,
starsze dziecko, zdolne do myślenia operacyjnego, jest w stanie zrozumieć, że do-
dawanie jest odwracalne przez odejmowanie.
U podstaw rozwoju poznawczego według Piageta leżą procesy akomodacji i asy-
milacji.
Asymilacja
to włączenie struktur zewnętrznych do już istniejących struktur
wewnętrznych, zaś
akomodacja
to dostosowywanie już istniejących wewnętrznych
struktur do struktur asymilowanych.
Przykładem powyższych procesów może być dziecko, które po raz pierwszy widzi
kota. Interpretuje to zwierzę jako psa, bowiem z nim już się spotkało — dokonuje
więc asymilacji „kota” do schematu „psa”. W miarę otrzymywania nowych infor-
macji o cechach kotów dokonuje akomodacji swych struktur poznawczych i w kon-
sekwencji rozwĳa nowy schemat — schemat kota. Zanim dziecko nabędzie nową
3
wiedzę, trwa w
stanie równowagi
. Gdy napotka coś nowego, zostaje on zaburzony
i procesy asymilacji oraz akomodacji działają, by go przywrócić.
Piaget proponował stadialny model rozwoju poznawczego. Postulował, że dzieci
przechodzą kolejno przez każde stadium w podobnym wieku, a tempo przechodze-
nia przez nie jest determinowane w głównej mierze przez biologiczne procesy doj-
rzewania. W każdym stadium pojawiają się coraz doskonalsze poziomy myślenia,
które uzupełniają formy poprzednie. Stadia rozwoju poznawczego przestawione są
w poniższej tabeli.
Tabela 1
Stadia rozwoju poznawczego
według Jeana Piageta
Wiek
(w latach)
Stadium
Opis
0–2 inteligencja
sensomotoryczna
charakterystyka stadium: uczenie się przez bezpośrednie
doświadczenie; ćwiczenie odruchów i manipulacji
podtrzymujących lub powtarzających interesujące dziecko
doznania; egocentryczne zachowanie
główne osiągnięcia: stałość przedmiotu; dostrzeżenie związku
między działaniem i jego następstwami
2–6 inteligencja
przedoperacyjna
charakterystyka stadium: celowe eksperymentowanie na
przedmiotach; coraz bardziej świadome planowanie działań oparte
na reprezentacjach przedmiotów; stopniowe uwewnętrznianie
działań zewnętrznych, czyli przejście do myślenia
główne osiągnięcia: czynności symboliczne wraz z mową;
zdolność do zachowania tożsamości jakościowej (stałość cech);
rozumowanie transdukcyjne (prelogiczne)
6–12 operacje konkretne charakterystyka stadium: coraz bardziej odwracalne manipulacje
na reprezentacjach konkretnych przedmiotów i zdarzeń;
decentracja umożliwiająca uwzględnienie w rozważaniach
w tym samym czasie wielu własności przedmiotu, a także wielu
perspektyw społecznych
główne osiągnięcia: odwracalność w myśleniu ograniczona do
rzeczywistych przedmiotów i zdarzeń; zdolność do zachowania
tożsamości ilościowej, wyrażającej się w rozumieniu pojęć stałości,
np. masy, objętości; rozumowanie sylogistyczne
12–15 operacje formalne charakterystyka stadium: w pełni odwracalne operacje umysłowe
na przedmiotach i zdarzeniach, które nie muszą istnieć, mogą być
wyobrażone lub wymyślone; działania na wytworach myślenia
główne osiągnięcia: myślenie abstrakcyjne i hipotetyczno-
dedukcyjne, które można przerwać, uzupełnić, podjąć od nowa
i odwrócić; logika zdań
Źródło: Trempała, 2006: 23.
Teorii Piageta nie ominęła krytyka. Oto niektóre z najpoważniejszych zarzutów
(Trempała, 2006; Birch, 2007):
1. Podważano stadialny charakter rozwoju poznawczego, opowiadając się raczej
za procesem ciągłym. Spór ten ma długie tradycje i do dziś nie został rozstrzy-
gnięty.
2. Krytykowano także metodę wywiadu klinicznego, jakiej używał Piaget, która
może utrudniać dzieciom rozwiązanie problemów i sprzyjać „naprowadzaniu”
badanego przez badacza na poglądy zgodne z jego własnymi.
3. Dane badawcze przekonują, że osiągnięcie przez dziecko określonego stadium
w jednym typie zadań nie oznacza, iż będzie ono przejawiać ten sam poziom wy-
konania w innym rodzaju zadania. Poziom rozwoju myślenia może zależeć od
wcześniejszych doświadczeń z zadaniami określonego typu czy treści.
4
4. Późniejsze badania dowiodły, że dziecko jest zdolne do stosowania operacji kon-
kretnych w wieku wcześniejszym niż sugerował to Piaget. Jednocześnie zgro-
madzono dowody na to, iż w stadium operacji formalnych rozwój zmierza co
prawda w kierunku operacji formalnych, ale stadium to nie zawsze osiągane jest
przez ludzi dorosłych.
W teorii Piageta kontekst społeczny nie odgrywał znaczącej roli. Rozwój poznaw-
czy ujmowany był jako proces konstruowania modelu umysłowego rzeczywistości
zewnętrznej, który przebiega relatywnie, niezależnie od innych ludzi. Wielu psy-
chologów akcentowało jednak społeczne uwarunkowania rozwoju poznawczego.
Jednym z nich był Lew Wygotski.
1.2. Społeczno-poznawcza teoria rozwoju poznawczego Lwa Wygotskiego
Podstawową myślą teorii Wygotskiego jest stwierdzenie, że rozwój umysłowy to za-
sadniczo proces społeczny. Dzieci rozwĳają się intelektualnie w rezultacie społecz-
nych interakcji. Nie odkrywają świata na nowo, jak postulował Piaget, lecz korzy-
stają z mądrości nagromadzonej przez poprzednie pokolenia. Dziedziczenie kultu-
ry odbywa się za pomocą
narzędzi kulturowych
, którymi są „wypracowane przez każ-
de społeczeństwo i służące przekazywaniu tradycji przedmioty i umiejętności, któ-
re w tym celu muszą być przejmowane z pokolenia na pokolenie” (Schaffer, 2007:
219). Są to książki, zegary, rowery, długopisy czy mapy oraz pojęcia i symbole, ta-
kie jak język, umiejętność czytania i pisania, teorie naukowe, a także wartości, jak
skuteczność, prędkość czy siła. Za pomocą narzędzi kulturowych dziecko uczy się
funkcjonowania właściwego w otaczającym je świecie.
Wygotski podkreślał wagę trzech elementów w procesie rozwoju poznawczego
(Birch, 2007):
1. Działanie
— dzięki któremu dziecko reaguje na otaczający je świat.
2. Język
— dzięki niemu zdolne jest do reﬂeksjinadswoimmyśleniem i jest w stanie
wykorzystywać mówienie do siebie na temat rozwiązywania danego problemu.
3. Sytuacje społeczne
— takie jak interakcje z rodzicami, rówieśnikami, nauczycie-
lami i osobami ważnymi, co w procesie współpracy pomaga osiągnąć rozumie-
nie. Dzięki nim także dziecko uczy się przez elementy własnej kultury.
Ważnym pojęciem w teorii Wygotskiego jest także
strefa najbliższego rozwoju
, czyli
„różnica pomiędzy tym, co dziecko już wie, a tym, czego może się nauczyć pod kie-
runkiem innych” (Schaffer, 2007: 223). Przykładowo, dziecko obserwując i naśla-
dując czynność pisania obserwowaną u starszego rodzeństwa, otrzymuje bodziec
do dalszego rozwoju. Wygotski twierdził, że dzieci mają rolę aktywną w rozwoju
poznawczym — gromadzą wiedzę i osiągają sprawność w rozwiązywaniu proble-
mów. Jednak w przeciwieństwie do Piageta uważał, że nie mogą osiągnąć tego na
własną rękę, a jedynie we współpracy z innymi. Stanowisko to nosi nazwę
konstruk-
tywizmu społecznego
— „uczenie się dziecka oparte jest raczej na aktywnym dążeniu
do zrozumienia świata niż na biernym przyswajaniu wiedzy, oraz że najskuteczniej-
sze uczenie się ma miejsce we współpracy z innymi” (Schaffer, 2007: 225).
Wartość teorii Wygotskiego to spojrzenie na dziecko w kontekście społeczno-kul-
turowym, a nie traktowanie go jako jednostki wyizolowanej. Teoria ta ma także
mankamenty:
— pomĳawpływ wieku i indywidualności dziecka na rozwój,
— pomĳaaspektyemocjonalnewanalizieczynników społecznych i poznawczych.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Rozwoj funkcji psychicznych.PMD, Psychologia małego dziecka

Tematy