Ruch karlistowski, Polityka, Glaukopis

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 21
Przeciwko liberalizmowi i rewolucji
Pawe∏ Skibiƒski
Tradycja wiecznie ˝ywa
Ruch karlistowski
mi´dzy trzecià wojnà karlistowskà
a hiszpaƒskà wojnà domowà
Karlizm by∏, jak zauwa˝y∏ Stanley G. Payne, najstarszym ruchem politycznym w
dwudziestowiecznej Hiszpanii, bowiem w okresie istnienia II Republiki hiszpaƒskiej
(1931-1936) zachowywa∏ ciàg∏oÊç ideowà i organizacyjnà ju˝ od z górà 100 lat.
1
Mia∏ ju˝
w latach 30. za sobà kl´sk´ w trzech kolejnych wojnach domowych, prowadzonych prze-
ciwko panujàcej w Hiszpanii linii Burbonów oraz liberalnemu i scentralizowanemu
paƒstwu.
P
og∏´bienie doktryny karlistowskiej – Vázquez de Mella
Koniec III wojny karlistowskiej w 1876 roku nie oznacza∏ koƒca politycznego
ruchu. Postawiono teraz na pog∏´bienie doktrynalnego rozwoju karlizmu, tak, by w
polemice nie by∏o ∏atwo przypisaç mu etykiety obskurantyzmu i Êlepego fanatyzmu.
Najwybitniejszà rol´ w tym procesie odegra∏ Juan Vázquez de Mella (1861-1928),
parlamentarzysta, filozof i dziennikarz.
2
Vázquez de Mella przesta∏ k∏aÊç nacisk na
centralne znaczenie sporu dynastycznego oraz karlistowskiego kombatanctwa. Mia∏o
to doprowadziç do porozumienia z innymi od∏amami tradycjonalistycznej prawicy
(np. zwolennikami Antonia Maury w partii konserwatywnej, czy te˝ integrystami
od∏àczonymi od karlizmu jeszcze w latach 80. XIX wieku). Najistotniejsze by∏o
bowiem skuteczne przeciwstawienie si´ nowemu liberalnemu ∏adowi. Mimo tej zmia-
ny akcentów, jeÊli chodzi o zagadnienia programowe, twórczo rozwija∏ tradycyjne
has∏a karlizmu.
3
Zajmowa∏ si´ on poj´ciem tradycji, jako najwy˝szego prawa spo∏ecznego i
kontynuacji historii narodu – stanowiç ona mia∏a tego˝ narodu wiecznà „konstytucj´
wewn´trznà”. PodkreÊla∏ – w opozycji do nowoczesnych koncepcji politycznych –
rozró˝nienie pomi´dzy „suwerennoÊcià politycznà” a „suwerennoÊcià spo∏ecznà”,
twierdzàc, ˝e sà to zjawiska w jednakowym sensie istotne. „SuwerennoÊç spo∏eczna”
mia∏a zostaç zagwarantowana przez zapewnienie swobody rozwoju cz∏owieka w
ramach rodziny i innych wspólnot naturalnych (m.in. korporacji, uniwersytetu i
regionu). JednoczeÊnie jednak Vázquez de Mella dostrzega∏ potrzeb´ istnienia silnej
w∏adzy paƒstwowej, która – niezale˝na od spo∏eczeƒstwa – zapewni uzgodnienie
wyst´pujàcych wewnàtrz spo∏eczeƒstwa interesów i realizacj´ dobra wspólnego.
21
Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 22
Karlizm
Oprócz tego Mella pisa∏ tak˝e o „suwerennoÊci duchowej”, reprezentowanej przez KoÊció∏.
Wyró˝nia∏ cztery sytuacje, mogàce mieç miejsce w stosunkach mi´dzy paƒstwem i
KoÊcio∏em: cezaryzm (polegajàcy na podporzàdkowaniu koÊcio∏a paƒstwu), rozdzia∏
KoÊcio∏a i paƒstwa – ateizm paƒstwowy (który w ostatecznych konsekwencjach –
zdaniem Melli – sprowadza si´ do pierwszego), hierokracja (dominacja KoÊcio∏a nad
paƒstwem) oraz paƒstwo chrzeÊcijaƒskie (formu∏a polegajàca na zjednoczeniu i nieza-
le˝noÊci obu porzàdków – nadprzyrodzonego i doczesnego). W myÊli Melli wolnoÊç
KoÊcio∏a, gwarantowana mia∏a byç separacjà ekonomicznà (wbrew istniejàcemu prakty-
cznie w XIX-wiecznej i XX-wiecznej Hiszpanii uzale˝nieniu KoÊcio∏a od paƒstwowego tzw.
funduszu kultu i kleru) oraz separacj´ administracyjnà (zniesienie patronatu królewskiego
oraz wszelkich innych „cezarystycznych” rozwiàzaƒ).
4
Warto zwróciç uwag´ na koncepcj´ monarchii tradycyjnej zawartà u Vázqueza de
Melli. Cechami takiej monarchii mia∏y byç jej katolicki i personalistyczny charakter,
dziedzicznoÊç oraz organiczna reprezentacyjnoÊç. Ta ostatnia mia∏a si´ wyra˝aç w
reprezentacyjnych Kortezach, powo∏anych na zasadach korporacjonizmu, w oparciu o
reprezentacj´ „cia∏ poÊredniczàcych” pomi´dzy w pe∏ni suwerennà w∏adzà politycznà
(królem) oraz jednostkà. Powa˝ny problem stanowi∏o to, ˝e cia∏a te – np. stan, gmina,
region etc. – zosta∏y jednak zdewastowane przez liberalne paƒstwo.
5
Organizacja i podzia∏y ruchu
Juan Vázquez de Mella by∏ nie tylko wybitnym filozofem politycznym, ale tak˝e
czynnym politykiem. Przewodzi∏ on tak˝e powa˝nemu roz∏amowi, który mia∏ miejsce
w ramach karlizmu w roku 1918. Nastàpi∏ on w chwili, gdy wydawa∏o si´, ˝e karlizm
przybierze charakter nowoczesnego ruchu politycznego. Ówczesny pretendent karlis-
towski – don Jaime Borbón Parma (1870-1931), syn Karola, dokona∏ wraz z
Bartolomé Feliú y Pérez g∏´bokiej reorganizacji ruchu. Wspólnota Karlistowska wzbo-
gaci∏a si´ o oddzia∏y paramilitarne
requetes
, wydzia∏ propagandowy, m∏odzie˝owy
(zajmujàcy si´ pracà ze zwiàzanymi z ruchem ch∏opcami –
pelayos
oraz dziewcz´tami
–
margeritas
).
Jak podkreÊla José Luis Orella, roz∏am, dokonany w roku 1918 przez Vázqueza
de Mell´, mia∏ nie tyle pod∏o˝e doktrynalne –
mellistas
(zwolennicy Melli) oraz
jaimistas
(karliÊci lojalni wobec oficjalnego pretendenta – don Jaime) bronili bowiem
tych samych wartoÊci, co raczej bazowa∏ na konflikcie personalnym. Konflikt ten roz-
gorza∏ na tle stanowiska karlizmu wobec I wojny Êwiatowej.
Don Jaime – by∏y oficer carskich huzarów – zajà∏ stanowisko ˝yczliwe dla
paƒstw Ententy, natomiast Mella popiera∏ paƒstwa centralne, podkreÊlajàc antyhisz-
paƒskà polityk´ Wielkiej Brytanii oraz masoƒski charakter Republiki Francuskiej.
Ostatecznie bardzo ostro skrytykowany przez don Jaime, w roku 1918 Mella uzna∏ to
za niedopuszczalny akt „cezaryzmu” ze strony pretendenta i zdecydowa∏ si´ opuÊciç
22
Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 23
Przeciwko liberalizmowi i rewolucji
szeregi
Comunión Carlista
i stworzyç w∏asnà organizacj´ politycznà – P
artido Católico
Tradicionalista.
6
W tle pozostawa∏ problem ewentualnej wspó∏pracy z si∏ami konserwatywnymi
i katolickimi wywodzàcymi si´ spoza karlizmu. Jednak mimo podejmowanych prób
wspó∏pracy z Antonio Maurà oraz ze Êrodowiskiem
El Débate
i wybitnego katolickiego
polityka – Ángela Herrery, Vázquez de Mella nie osiàgnà∏ „jednoÊci prawicy”. Jego
zwolenników ró˝ni∏o od pozosta∏ych prawicowców g∏´boko zakorzenione przekonanie,
˝e system liberalny musi zostaç zniesiony, a nie tylko zreformowany. Ostatecznie wzi´li
oni udzia∏ w nieudanym projekcie powo∏ania hiszpaƒskiej chadecji – Partido Social
Popular – wzorowanej na niemieckim
Zentrum
oraz na w∏oskiej PPI.
7
OdejÊcie Melli nie by∏o pierwszym powa˝nym roz∏amem w historii ruchu
karlistowskiego. W roku 1889 wystàpi∏ ze Wspólnoty Karlistowskiej Ramón Nocedal y
Rómea (1844-1907), który wraz ze swymi zwolennikami utworzy∏ Parti´ Integrys-
tycznà. Podstawà wypowiedzenia przez Nocedala pos∏uszeƒstwa ówczesnemu karlis-
towskiemu pretendentowi Karolowi Burbonowi, ksi´ciu Madrytu (1848-1909), nazy-
wanemu w nomenklaturze karlistowskiej Karolem VII, by∏y odmiennoÊci taktyczne oraz
odmienne znaczenie przywiàzywane do poszczególnych zasad ideowych karlizmu.
IntegryÊci bowiem jako swój g∏ówny cel uznawali obron´ katolicyzmu w
Hiszpanii i na drugi plan odsuwali zagadnienia dynastyczne i legitymistyczne. Nocedal
jeszcze przed roz∏amem podjà∏ – w ramach Unii Katolickiej – wspó∏prac´ z markizem
Pidalem, szefem ortodoksyjnie katolickiej frakcji w ramach establishmentowej Partii
Konserwatywnej. Uzna∏ bowiem, ˝e tylko dzi´ki temu, w warunkach parlamentaryz-
mu liberalnego, stanowiàc jego integralnà cz´Êç b´dzie mia∏ wi´kszy wp∏yw na jego
ewolucj´. Z drugiej strony karliÊci uznawali, ˝e nie mo˝liwy jest kompromis dynasty-
czny tylko na podstawie wspólnej obrony zasad katolickich.
8
Pojawienie si´ dyktatury gen. Miguela Primo de Rivery zmusi∏o hiszpaƒskich
polityków prawicowych do redefinicji swoich postaw. Dylemat poparcia „silnego
rzàdu”, czy te˝ pozostania w opozycji do systemu stanà∏ tak˝e przed wszystkimi
od∏amami karlistów. Cz´Êç z nich obj´∏a powa˝ne stanowiska w nowym systemie –
zarówno
jaimistas
, jak i
mellistas
dostarczali kadr dla nowej w∏adzy, jednak
jaimistas
nigdy jako organizacja nie poparli dyktatury, zaÊ
mellistas
(a tak˝e sam Mella) – po
okresie poczàtkowej sympatii, a nawet euforii zwiàzanej z wojskowà dyktaturà, która
po∏o˝y∏a kres rozk∏adajàcemu si´ systemowi parlamentarnemu – zdystansowali si´ od
niej z powodu promocji rozwiàzaƒ administracyjnych niwelujàcych odr´bnoÊci regio-
nalne (Statut Municypalny promujàcy wprawdzie decentralizacj´ na szczeblu
lokalnym, ale uniemo˝liwiajàcy wykrystalizowanie si´ regionów, zaprojektowany przez
b∏yskotliwego ministra José Calvo Sotelo (1893-1936)) oraz utrwalania szkodliwego
zjawiska kacykizmu
9
w ramach lokalnych struktur „partii w∏adzy” gen. Primo de
Rivery – tj. Unii Patriotycznej. Opozycja mellistów mia∏a jednak charakter lojalny
i umiarkowany.
10
23
Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 24
Karlizm
II Republika
Upadek gen. Primo de Rivery w roku 1930, a nast´pnie abdykacja Alfonsa
XIII w kwietniu 1931 r. na skutek przegranych wyborów municypalnych, oraz
powstanie II Republiki, stanowi∏y prawdziwe trz´sienie ziemi nie tylko dla hisz-
paƒskiej prawicy, ale tak˝e dla obozu tradycjonalistycznego. Na wprowadzenie
nowego ustroju zareagowa∏ w swym manifeÊcie pretendent karlistowski don
Jamie.
11
Z punktu widzenia karlizmu kompromitacja dotychczas panujàcych
Burbonów nie by∏a niespodziankà, ale jedynie potwierdzeniem tez g∏oszonych
przez to Êrodowisko od niemal 100 lat. Don Jaime ostrzega∏ – powo∏ujàc si´ na
znane mu doÊwiadczenia rosyjskie – ˝e Republika staç si´ mo˝e ∏atwo pierwszym
krokiem do wprowadzenia komunizmu. W tym duchu apelowa∏ o zjednoczenie
wysi∏ków monarchistów.
OczywiÊcie ta diagnoza nie by∏a pozbawiona podstaw, zw∏aszcza jeÊli
weêmie si´ pod uwag´ znacznà mobilizacj´ lewicy – masowe manifestacje socjal-
istów i anarchosyndykalistów, publicznà apologi´ Zwiàzku Sowieckiego oraz
jawny antyklerykalizm tak w∏adz, jak i zaplecza politycznego Republiki.
12
Poczucie wspólnego wroga – laickiego republikanizmu i antyklerykalnego
socjalizmu – przynios∏o ze sobà u∏atwienie porozumienia wszystkich grup trady-
cjonalistycznych. Pierwszym tego wyrazem by∏ wiec tradycjonalistyczny –
zwo∏any w obronie swobód formalnych oraz religii katolickiej – w Pampelonie w
czerwcu 1931,w którym wzi´li udzia∏ wspólnie
mellistas
, integryÊci oraz
jamiÊci
.
13
Ostateczna reintegracja organizacyjna w ramach
Comunión
Tradicionalista Carlista
sta∏a si´ mo˝liwa po Êmierci don Jaime, gdy znik∏y
ostatecznie wszystkie przyczyny sporów wewnàtrz ruchu. Na czele ponownie
zjednoczonego karlizmu stanà∏, osobiÊcie bardzo religijny, don Alfonso Carlos
(1849-1936), brat Karola VII. Usun´∏o to ostatnie przeszkody przed powrotem
integrystów i mellistów do karlizmu, co ostatecznie nastàpi∏o w styczniu 1932 r.
14
W 1931 r. karliÊci wzi´li udzia∏ w wyborach do pierwszego parlamentu II
Republiki – tzw. Kortezów Konstytucyjnych. Nie tworzyli oni jednak tam osobnej
grupy parlamentarnej – cz´Êç z nich
15
zwiàza∏a si´ z grupà agrariuszy, pozostali z
tzw. grupà baskijsko-nawarryjskà (wraz z nacjonalistami baskijskimi z PNV). Ta
ostatnia zajmowa∏a si´ g∏ównie obronà katolicyzmu na forum parlamentarnym
oraz promocjà pomys∏u statutu regionalnego dla prowincji baskijskich.
16
Obok jednak otwartej dzia∏alnoÊci politycznej i parlamentarnej karliÊci
zgodnie z tradycjà ruchu podj´li budow´ konspiracji zbrojnej. Byli bowiem
przekonani o mo˝liwoÊci rych∏ej konfrontacji zbrojnej z re˝imem republikaƒskim
bàdê rewolucyjnym.
17
Ta postawa wypowiedzenia pos∏uszeƒstwa w∏adzom repub-
likaƒskim b´dzie si´ pog∏´biaç z ka˝dym miesiàcem.
24
Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 25
Przeciwko liberalizmowi i rewolucji
S
tosunek do nacjonalizmu baskijskiego
Za∏o˝ona przez Sabino Aran´ Partia Nacjonalistów Baskijskich, dominujàca na
scenie politycznej prowincji baskijskich (Guipuzkoi, Vizcayi oraz Alavy) w okresie repub-
liki, wywodzi∏a si´ z ruchu karlistowskiego i podkreÊla∏a swe przywiàzanie do swobód
regionalnych oraz katolicyzmu. Wspólne pochodzenie ideowe oraz stosunek do KoÊcio∏a i
religii nie usuwa∏y jednak pola konfliktów pomi´dzy karlizmem i nacjonalizmem
baskijskim.
Drogi obu ugrupowaƒ zacz´∏y si´ stopniowo rozchodziç. Na pog∏´bienie sporu
mia∏ wp∏yw równie˝ fakt, i˝ zwolennicy PNV oraz karlizmu reprezentowali dwa ró˝ne
pokolenia polityków baskijskich – przywódcy nacjonalistów byli m∏odsi – czego symbol-
em sta∏ si´ José Luis Aguirre (1906-1960), który w chwili obj´cia przywództwa w roku
1931 mia∏ niespe∏na trzydzieÊci lat.
18
Ten zwiàzek – wdzi´cznie nazwany przez wybitnego socjalistycznego przywódc´
„rzymsko-baskijskim”, a wi´c opartym na katolicyzmie i poszanowaniu regionalnej
odr´bnoÊci prowincji baskijskich – nie móg∏ jednak okazaç si´ trwa∏y. Partnerzy ró˝nili si´
bowiem pod dwoma zasadniczymi wzgl´dami – stosunkiem do formy rzàdów – Aguirre
w imieniu nacjonalistów baskijskich od razu przyjà∏ koncepcj´ republiki federacyjnej, w
ramach której mia∏a si´ znaleêç baskijska republika –
Euskadi
, karliÊci zaÊ bronili zasady
monarchicznej; poza tym – co mo˝e by∏o jeszcze istotniejsze – karliÊci nie mogli si´
pogodziç z separatyzmem nacjonalistów. Dla nich statut nie by∏ podkreÊleniem etnicznej
odr´bnoÊci baskijskiej, lecz realizacjà naturalnych praw regionalnych w ramach jednej
hiszpaƒskiej Ojczyzny. Poza tym oskar˝ali – nie bez racji – PNV o ho∏dowanie rasis-
towskiej koncepcji narodu, z którà jako konsekwentni katolicy nie mogli si´ pogodziç.
19
Apogeum tych sprzecznoÊci znalaz∏o wyraz podczas wydarzeƒ wojny domowej –
gdy w 1937 r. dywizje z∏o˝one z rekrutowanych g∏ównie w Nawarrze i Alavie
requetes
zaj-
mowa∏y walczàce po stronie Republiki Vizcay i Guipusko.
W
spó∏praca z innymi kierunkami prawicy
Przed zjednoczonymi ju˝ tradycjonalistami stanà∏ problem mo˝liwoÊci i celowoÊci
wspó∏pracy z pozosta∏ymi kierunkami katolickimi i prawicowymi. Historia karlizmu w
okresie II Republiki obrazuje Êcieranie si´ dwóch tendencji – izolacjonistycznej, nastaw-
ionej na obron´ „czystoÊci” karlizmu oraz koncepcji otwarcia si´ na wspó∏prac´ z pozos-
ta∏ymi Êrodowiskami katolickimi lub tradycjonalistycznymi
sensu largo
.
20
Ju˝ w 1931 roku karliÊci – lub raczej przedstawiciele karlizmu – zaanga˝owali si´
w tworzenie lokalnych komórek
Acción Nacional
– chadeckiej poprzedniczki CEDA.
Szczególnie aktywni w tym przedsi´wzi´ciu byli dawni integryÊci, którzy ju˝ raz dali
wyraz temu, ˝e najwa˝niejsza w polityce jest dla nich realizacja programu katolickiego.
Jednak tradycjonaliÊci zrezygnowali ze wspó∏pracy w ramach tej organizacji, gdy jej przy-
25
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Ruch karlistowski, Polityka, Glaukopis

Tematy