Ruch patriotyczny w przedwojennym kinie polskim, FREE! Artykuły o kinie międzywojennym

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
RUCH PATRIOTYCZNY W PRZEDWOJENNYM KINIE POLSKIM

Bezpośrednio po I wojnie światowej filmy patriotyczne stały się głównym produktem polskiej
kinematografii. Z rozmachem propagowane przez odrodzone państwo polskie, nawiązywały do
niedawnych doświadczeń wojennych, podkreślając rolę Legionów oraz Piłsudskiego w
odzyskaniu niepodległości.

Liczne filmy antyrosyjskie:
-
Cud nad Wisłą
-
Bohaterstwo polskiego skauta
(1920, Ryszard Bolesławski)
-
Dla Ciebie, Polsko
(1920, Antoni Bednarczyk)
-
Rok 1863
(1922, E. Puchalski)

Adaptacja „Wiernej rzeki” Żeromskiego; głównie wątek
miłości Odrowąża i Salomei na tle powstania styczniowego; sfilmowane obrazy
Grottgera przeplatane cytatami literackimi.

Mniej filmów mówiących o stosunkach polsko – niemieckich, najbardziej znany i popularny to
Bartek Zwycięzca
(1923, Edward Puchalski), zrealizowany na podstawie noweli H. Sienkiewicza,
opowiadającej o walce Polaków pod panowaniem niemieckim o zachowanie własnej tożsamości
na przykładzie wielkopolskiego chłopa siłą wcielonego do armii pruskiej.

W połowie lat 20. filmy patriotyczne zaczęły ewoluować w dwóch zasadnicznych kierunkach:
1)
Melodramaty patriotyczne:

Skrzydlaty zwycięzca
i
Odrodzona Polska
Z. Wesołowskiego;
Miłość przez ogień i krew
Jana Kucharskiego

wszystkie z 1924 roku; wszystkie były zlepkami motywów
patriotycznych, wątków historycznych, romansowych, ideologicznych, a ich akcja, nie
pozbawiona elementu dramatu i sensacji, toczyła się zazwyczaj w polskim dworze
szlacheckim lub ziemiańskim salonie.

Film
Iwonka
E. Puchalskiego (1925) przedstawiał nowy model filmu sensacyjno –
melodramatyczno – patriotycznego.
2)
Historyczne rekonstrukcje często poruszały temat powstania styczniowego lub rewolucji 1905 na
ziemiach polskich należących do zaboru rosyjskiego. Ideologia heroicznej walki 1863 i 1905
dobrze służyła mitologizacji Legionów Piłsudskiego

Huragan
(1928)Józefa Lejtesa

W latach 30. podobna tematyka. Typowy obraz patriotyczny nawiązywał do zbrodni
popełnionych przez Rosjan podczas I wojny światową i przed nią. Melodramatyczna fabuła,
zbudowana często wokół tematu miłości, której na drodze staje polityka, zwykle łączyła się z
niewyszukanym obrazem historii. Rosjanie stanowili stereotypowe, czarne tło dla miłości
skazanej na klęskę. Wyidealizowany obraz polskiego patriotyzmu – życie osobiste i miłość muszą
być poświęcone na „ołtarzu ojczyzny’.

1930r.
Na Sybir
H. Szaro

na wpół udźwiękowiona opowieść o „miłości patriotycznej”
rozgrywająca się w roku 1905 i latach następnych. Bohaterem młody student i bojownik o
wolność, ukrywający się poza Warszawą po udanym zamachu na rosyjskiego gubernatora.
Spotyka równie patriotycznie usposobioną kobietę, która później pomoże mu w ucieczce z
Syberii.

1931r.
Dziesięciu z Pawiaka
R. Ordyńskiego

o próbie odbicia przez członków PPS-u ich
kolegów; podporządkowanie faktów autentycznych formule melodramatu patriotycznego
(fikcyjny wątek osobisty).

1936r.
Bohaterowie Sybiru
M. Waszyńskiego

o polskich jeńcach i zesłańcach na Syberii,
którzy na wieść o tworzącym się wojsku polskim ruszają w drogę przez Rosję nękaną
wojną domową; tym razem nagięcie faktów do bieżącej sytuacji politycznej –
podkreślenie siły armii polskiej i jej znaczenia dla prawidłowego funkcjonowania państwa
polskiego.

1936r.
Wierna rzeka
L. Buczkowskiego – o powstaniu styczniowym w konwencji
melodramatu.

Ambitniejsze filmy patriotyczne kreci w latach 30. Józef Lejtes:

1932r.
Dzikie pola

losy żołnierzy polskich wracających z Rosji do kraju po zakończeniu
I wojny św.
1

1934r.
Córka generała Pankratowa

nawiązuje do niepokojów politycznych 1905 roku.

1934r.
Młody las

również wydarzenia 1905r.; konflikt między polskimi uczniami i
rosyjskimi nauczycielami.

W przeciwieństwie do innych twórców „obrazów patriotycznych” Lejtes
nie pozwala wątkowi miłosnemu zdominować całej historii.

Unika też stereotypów narodowych, Rosjan portretuje w sposób bardziej
złożony, a w
Młodym lesie
pokazuje polsko-rosyjską solidarność w walce
przeciw caratowi.

1936r.
Róża

adaptacja dramatu Żeromskiego; akcja również w 1905 roku; historia
miłosna na tle walki i prześladowań polskich rewolucjonistów przez carat

Eposy historyczne Lejtesa:
Barbara Radziwiłłówna
(1936),
Kościuszko pod Racławicami
(1938).
BARTEK ZWYCIĘZCA
Reżyseria:
Edward Puchalski
Scenariusz:
Edward Puchalski
Zdjęcia:
Zbigniew Jaszcz
Rok produkcji:
1923
Premiera:
4 11 1923
Produkcja:
Poznańska Wytwórnia Filmowa
Obsada:
Władysław Pytlasiński(Bartek Słowik), Eugenia Zasempianka(Magda, żona Bartka), Roman
Żelazowski(generał Steinmetz)

Wierna adaptacja noweli Sienkiewicza.

Film ukazuje cyniczne metody germanizacyjne, stosowane przez władze pruskie wobec podbitej
ludności polskiej, a także wewnętrzne przemiany wielkopolskiego chłopa, spowodowane
ekspansją żywiołu niemieckiego

W roli tytułowej wystąpił słynny polski zapaśnik Władysław Pytlasiński

Opis:
Bartek Słowik, chłop z Poznańskiego, zostaje zmobilizowany i wysłany na front we
Francji. Bierze udział w bitwie pod Gravelotte, w której zdobywa francuski sztandar i wyróżnia
nadzwyczajną walecznością. Generał Steinmetz przypina mu własnoręcznie swój Żelazny Krzyż.
Bartek wraca do domu; sądzi, że jego zasługi wojenne dla Niemców zostaną docenione. Za
pobicie niemieckiego nauczyciela, który jego syna wyzwał od "polskich świń", sąd skazuje go
jednak na trzy miesiące więzienia i wysoką grzywnę. Ponieważ Bartek nie ma pieniędzy, jego
gospodarstwo, i tak już poważnie zadłużone, idzie pod zastaw u Niemca Justa. Miejscowy pan,
Polak Jarzyński, przegrywa wybory do niemieckiego parlamentu i wyjeżdża, gospodarstwo
Słowików natomiast zostaje zlicytowane, a oni muszą szukać pracy . . .
HURAGAN
Reżyseria:
Józef Lejtes
Scenariusz:
Jerzy Braun
Zdjęcia:
Hans (Jan) Theyer, Juliusz Mars
Rok produkcji:
1928
Premiera:
16 03 1928
Produkcja:
Polska Wytwórnia Filmów Historycznych
Obsada:
Zbigniew Sawan(powstaniec Tadeusz Orda), Renata Renee(Helena Zawiszanka), Aleksander
Zelwerowicz(Wielopolski Aleksander)

Historia cierpienia i nieugiętej walki opowiedziana za pomocą „żywych obrazów”, nawiązujących
do szkiców Artura Grottgera zebranych w cyklach rysunkowych „Polonia” i „Lithuania”.

Wizje powstania styczniowego – podkreślające heroizm powstańców, ich zapał patriotyczny,
tragizm sytuacji oraz ból klęski – zastąpiły wiedzę o realiach tego zrywu, ukształtowały wizję
powstania w wyobraźni zbiorowej Polaków. Filmy okresu międzywojennego naśladowały
Grottgerowską wersję tych wydarzeń.
2

Martyrologiczny dramat narodowy Lejtesa zawiera też elementy dynamicznego montażu
Griffithowskiego oraz melodramatu.

Na tle powstania styczniowego miłość dumnej szlachcianki Heleny i młodego powstańca
Tadeusza.

Tragiczny koniec – po otrzymaniu wiadomości o śmierci ukochanej z rąk rosyjskich powstaniec
ginie śmiercią bohatera, atakując wroga wraz z grupą towarzyszy.

Tradycyjna fabuła i ikonografia patriotyczna wpisane w konwencje filmu przygodowego.

Opis:
Rok 1863. Ugodowiec, margrabia Wielopolski sprzeciwia się powstaniu i doradza rządowi
moskiewskiemu brankę polskiej młodzieży. Młodzi spiskowcy, kierowani przez Tadeusza,
naradzają się potajemnie. Tadeuszowi udaje się uniknąć branki, poznaje też i pokochuje piękną i
dumną szlachciankę Helenę, którą napastuje rotmistrz czerkiesów, hrabia Ignatow. Wybucha
powstanie. Ignatow odnajduje ślad Heleny i trafia wraz ze swym oddziałem do dworu Zawiszów.
Zastaje tu niespodziewanie garstkę znękanych trudami bojowymi powstańców z Tadeuszem na
czele. Wywiązuje się nierówna walka. Czerkiesi pustoszą dwór. Tadeusz pada ranny i traci
przytomność. Gdy ją odzyskuje, w dzikiej rozpaczy przeszukuje komnaty dworu, aż w końcu
odnajduje trupa ukochanej. Poprzysięga zemstę wrogowi. Już idzie nie tylko bronić ukochanej
Ojczyzny, ale mścić sponiewierany honor uwielbianej kobiety, zdruzgotane szczęście swego
życia.
PAN TADEUSZ
Reżyseria:
Ryszard Ordyński
Scenariusz:
Ferdynand Goetel, Andrzej Strug
Zdjęcia:
Antoni Wawrzyniak, Janusz Wasung
Rok produkcji:
1928
Premiera:
9 11 1928
Produkcja:
Star-Film
Obsada:
Wojciech Brydziński(Mickiewicz Adam), Stanisław Knake-Zawadzki(Sędzia), Jan
Szymański(Soplica Jacek (ksiądz Robak)), Mariusz Maszyński(Hrabia), Leon Łuszczewski (Soplica
Tadeusz), Helena Sulimowa(Telimena), Zofia Zajączkowska(Zosia)

Uroczysta warszawska premiera
Pana Tadeusza
, która odbyła się 9 listopada 1928 r. z udziałem
dostojników państwowych (prezydenta Ignacego Mościckiego i marszałka Józefa Piłsudskiego)
oraz dyplomatów, zapoczątkowała obchody dziesięciolecia niepodległości Polski.

Przenosząc na ekran arcydzieło Adama Mickiewicza scenarzyści Andrzej Strug i Ferdynand
Goetel oraz reżyser Ryszard Ordyński postanowili zrealizować ciąg żywych obrazów w stylu
rysunków Andriollego, ilustratora "Pana Tadeusza", przetykanych obficie napisami: fragmentami
literackiego oryginału.

Film cieszył się w stolicy ogromnym powodzeniem, otrzymał entuzjastyczne recenzje i wiele
ciepłych słów ze strony takich osobistości świata kultury, jak Zofia Nałkowska, JanLechoń czy
Antoni Słonimski, choć zastrzeżenia budziło wysunięcie na plan pierwszy batalistyki z
uszczerbkiem dla scen rodzajowych i obrazów przyrody.

Krytykowano także budowę i układ fabuły czytelny jedynie dla widzów dobrze obeznanych z
poematem.

Na ekranie przewijała się czołówka ówczesnych gwiazd kina. Tadeusza grał Leon Łuszczewski,
Zosię - Zofia Zajączkowska, Telimenę - Helena Sulima, Napoleona - Stefan Jaracz, księdza
Robaka - Jan Szymański, Hrabiego - Mariusz Maszyński, Stolnika - Józef Śliwicki, Wojskiego -
Wiesław Gawlikowski.

Film Ordyńskiego był zresztą drugą już próbą przeniesienia
Pana Tadeusza
na ekran. Pierwszą
podjęto na przełomie lat 1919-1920, kiedy to biuro wynajmu "Petef" zleciło realizację filmu
Zygfrydowi Mayflauerowi, skądinąd wziętemu operatorowi. Nakręcono ponad tysiąc metrów
taśmy odpowiadających 30 minutom projekcji, ale dalsze prace przerwano z przyczyn
technicznych.

Zadbano o realia: zdjęcia plenerowe kręcono w województwie nowogródzkim, w majątku nad
Świtezią, nad wystrojemwnętrz, kostiumami, rekwizytami czuwał sztab konsultantów.
3

Z ponad dwugodzinnego filmu Ryszarda Ordyńskiego zachowało się do dzisiaj niewiele ponad 40
minut. Są to już tylko fragmenty fragmentów.

Zachowały się jednak sekwencje spowiedzi Jacka Soplicy, zaręczyn Tadeusza i Zosi, sławnego
koncertu Jankiela i finałowego poloneza.

Krytyka zarzuciła filmowi, że był dla widza nie obeznanego z poematem zbyt mało czytelny.

Opis:
W prologu widzimy Adama Mickiewicza, który patrzy na katedrę Notre Dame
przemieniającą się w wizję puszcz litewskich. Następnie pokazane są krajobrazy, które
przeplatają się z kluczowymi epizodami poematu. Są one poprzedzone odpowiednimi wersetami,
tworząc ciąg „żywych obrazów". Widzimy sędziego, podkomorzego, hrabiego, Gerwazego,
Robaka, Tadeusza, Zosię, Telimenę, Napoleona i jego wojska. Oglądamy uczestników Targowicy
i uchwalenie Konstytucji 3 maja.
DZIESIĘCIU Z PAWIAKA
Reżyseria:
Ryszard Ordyński
Scenariusz:
Ferdynand Goetel
Zdjęcia:
Zbigniew Gniazdowski
Rok produkcji:
1931
Premiera:
19 09 1931
Produkcja:
Blok-Muzafilm
Obsada:
Adam Brodzisz (Janusz Dunin), Karolina Lubieńska (Hania), Bogusław Samborski
(Maksimow, generał żandarmerii), Zofia Batycka (Olga Michajłowna), Józef Węgrzyn (adwokat
przysięgły Jan Dobrochowski, "Jur"), Franciszek Dominiak (Zienkow, pułkownik żandarmerii),
Kazimierz Justian (Szymon, prowokator), Maria Korsak (starsza rewolucjonistka w bibliotece), Antoni
Bednarczyk (dyżurny na Pawiaku)

W czasie "warszawskiej rewolucji", nocą z 23 na 24 kwietnia 1906 roku, została przeprowadzona
akcja, która z powodu romantycznych okoliczności i szaleńczej odwagi uczestników stała się
głośna nie tylko w Polsce, ale w całej Europie. Bez wyrywania zamków, bez zakładników,
terroru, krwi i przemocy odbito z Pawiaka dziesięciu pilnie strzeżonych więźniów politycznych.
To wydarzenie prawie natychmiast obrosło legendą, a w 1931 roku trafiło na kinowe ekrany.

Realizację
Dziesięciu z Pawiaka
rozpoczęto dokładnie 25 lat po wydarzeniach, o których film
miał opowiadać.

Premiera "Dziesięciu z Pawiaka", poprzedzona - co w Polsce było rzadkością - dynamiczną
reklamą, odbyła się 19 września 1931 roku w kinie Atlantic przy Marszałkowskiej 106.

Film został przyjęty gorąco przez publiczność, która oklaskiwała poszczególne sceny.

Film odniósł olbrzymi sukces finansowy, otrzymał Złoty Medal czytelników tygodnika "Kino",
nagrodę utworzoną wzorem "Photoplay". Był wznawiany jeszcze w 1938 roku.

Dziesięciu z Pawiaka
to jeden z pierwszych polskich filmów dźwiękowych

Film jest tylko
częściowo mówiony. Obok muzyki pojawiają się sceny dialogowe i dźwiękowe, ale są także
typowe sceny "nieme" z napisami.

Na przełomie lat 20. i 30. kino polskie znajdowało się w stanie głębokiego kryzysu,
powiększanego przez nieumiejętność radzenia sobie z trudną do opanowania nowością -
dźwiękiem. Jako jedna z pierwszych z kłopotów wybrnęła wytwórnia Blok-Muza-Film, między
innymi dzięki realizacji
Dziesięciu z Pawiaka
.

Krytyka:

Po tylu latach smętnych przeróbek z powieści erotomańskich scenariuszy, przystąpiono
do żywego materiału, do rekonstrukcji jednego z najpiękniejszych momentów naszych
dziejów: szaleńczo odważnego czynu Jura-Gorzechowskiego

pisał Bolesław W.
Lewicki.

Połączenie "miejscami ścisłej rekonstrukcji" z intrygą miłosną nie wszystkim się
podobało. Stefania Heymanowanapisała: Albo jest to dokument, reportaż prawdziwego
zdarzenia, w takim razie twórców obowiązuje najściślejsza prawda historyczna, albo jest
to tylko fantazjowanie na pewien temat, "romans" (że wyrażę się stylem reklam
filmowych) na tle historycznym - wtedy znów niepotrzebnie wciągnięto do tej imprezy
nazwiska autentycznych bohaterów epizodu wykradzenia 10 z Pawiaka...
4

Opis:
Młody architekt, Janusz, którym wstrząsnął widok egzekucji polskiego rewolucjonisty,
wstępuje - również pod wpływem Hani - do niepodległościowej organizacji bojowej kierowanej
przez tajemniczego Jura . . . Janusz samowolnie strzela do prowokatora, z rozkazu zaś rzuca
bombę na generała żandarmerii, którego poważnie rani. Wikła się romans z Olgą, kochanką tegoż
generała, co budzi podejrzenia Hani . . . Janusz i Hania wraz z innymi zostają aresztowani. Olga
odwiedza Janusza w więzieniu i przyrzeka umożliwienie ucieczki w zamian za wydanie
przywódcy organizacji. Hania słyszy, jak Janusz odmawia. Dziesięciu rewolucjonistów staje
przed sądem.Broni ich adwokat Jur. Wszyscy oskarżeni zostają skazani na karę śmierci. Jur
wpada na niezwykły pomysł. Przebiera się za rotmistrza żandarmerii, jego towarzysze zaś
przywdziewają mundury policjantów. Udają się do więzienia. Jur żąda wydania aresztantów i w
ten sposób umożliwia im ucieczkę . . . Zwolnienie Hani i wyjaśnienia Janusza kładą kres ich
rozłące i nieporozumieniom, natomiast ranny generał rosyjski na wieść o ucieczce skazańców
pada martwy.
RÓŻA
Reżyseria:
Józef Lejtes
Scenariusz:
Anatol Stern, Józef Lejtes
Zdjęcia:
Seweryn Steinwurzel
Rok produkcji:
1936
Premiera:
12 04 1936
Produkcja:
Libkow-Film
Obsada:
Irena Eichlerówna(Krystyna), Witold Zacharewicz(Jan Czarowic), Stefan Jaracz (Oset),
Kazimierz Junosza-Stępowski(naczelnik urzędu śledczego), Bogusław Samborski (Bogumił Czarowic),
Michał Znicz(Anzelm), Dobiesław Damięcki(Dan)

Wskutek ingerencji cenzury problematyka filmu musiała zostać zredukowana. Zatuszowano
wywrotowe na owe czasy postulaty społeczne, wysuwając na plan pierwszy nośny temat walki
narodowo - wyzwoleńczej.

Inteligentnie skonstruowana fabuła i niebanalne rozwiązania plastyczne.

Dzięki ruchliwej pracy kamery udało się też w znacznym stopniu odteatralizować liczne sceny, co
dodatkowo zdynamizowało narrację.

Opis:
Toczy się walka z caratem, dojrzewa świadomość narodowa i społeczna. Wśród
robotników ścierają się różne koncepcje walki - jedni występują tylko o polepszenie warunków
pracy i życia, inni nawołują do zgody i wspólnej walki o niepodległość Polski. Jan Czarowic jest
członkiem partii rewolucyjnej, jego brat Benedykt zajęty jest natomiast miłością do pięknej i
niefrasobliwej Krystyny. I Jan ją kocha, lecz ona go odrzuca. W czsie wiecu robotniczego Jan
zostaje ranny. Wraz z towarzyszami - Danem, Marią, Osetem i Anzelmem - znajdują chwilowe
schronienie w wiejskiej chacie. Dalej walczą. Dokonują zamachu na rosyjskiego generała.
Anzelm zostaje aresztowany. W więzieniu, po spotkaniu ze swym małym synkiem, nie chcąc
skazywać ją na nędzę i poniewierkę, wydaje swych towarzyszy. Jan, Dan, Oset i Maria zostają
aresztowani i poddani torturom. Na skutek tortur Oset umiera. Krystyna, w której zachodzi
niespotykany zwrot, organizuje ucieczkę z więzienia Jana i Dana. Docierają oni do rodzinnej wsi
Jana, gdzie Krystyna założyła szkółkę i ochronkę dla dzieci więźniów politycznych. Krystyna
wyznaje Janowi swą miłość, prosi go o przebaczenie i przyrzeka, że będzie na niego czekać.
Stosunkowo wierna adaptacja znanego dramatu Stefana Żeromskiego.
WIERNA RZEKA
Reżyseria:
Leonard Buczkowski
Scenariusz:
Anatol Stern
Zdjęcia:
Albert Wywerka, Henryk Vlassak
Produkcja:
Or-Film
Rok produkcji:
1936
Premiera:
4 10 1936
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Ruch patriotyczny w przedwojennym kinie polskim, FREE! Artykuły o kinie międzywojennym

Tematy