Ruch komunistyczny na Hrubieszczowczyznie, Polityka, Glaukopis

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Komunizm
Tomasz Hojda
Ruch komunistyczny
na Hrubieszowszczyênie
Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy
na terenie powiatu Hrubieszowskiego
1924-1938
Problematyka zwiàzana z dzia∏alnoÊcià Komunistycznej Partii Zachodniej
Ukrainy (KPZU) jest traktowana w historiografii doÊç pobie˝nie i ukazywana zazwyczaj
w kontekÊcie dzia∏alnoÊci Komunistycznej Partii Polski (KPP). Opracowania wywodzàce
si´ spod piór badaczy lewicowej proweniencji przedstawiajà problem w sposób pozbaw-
iony rzetelnoÊci i obiektywizmu badawczego. Ukazanie dzia∏alnoÊci KPZU we wschodniej
cz´Êci Lubelszczyzny, a konkretnie na terenie powiatu hrubieszowskiego pozwoli na
cz´Êciowà analiz´ oblicza tej˝e organizacji. By∏o to ugrupowanie rewolucyjne oparte
– wbrew teoriom Marksa – o ludnoÊç wiejskà, w wi´kszoÊci ukraiƒskà. KPZU wype∏nia-
jàc dyrektywy moskiewskiej centrali, ˝erowa∏a na autentycznych problemach
spo∏ecznych, politycznych i ekonomicznych II R.P., które w specyficzny sposób uzewn´trz-
nia∏y si´ równie˝ na Hrubieszowszczyênie.
Wschodnia lubelszczyzna
Na terenie województwa lubelskiego KPZU dzia∏a∏a g∏ównie w powiatach
che∏mskim, hrubieszowskim, tomaszowskim i w∏odawskim. Jednak najbardziej inten-
sywnie przejawia∏a swà dzia∏alnoÊç na terenie powiatu hrubieszowskiego. Wzmo˝ona
aktywnoÊç KPZU wynika∏a z faktu, i˝ powiat hrubieszowski by∏ zamieszkany przez
najwi´kszà liczb´ ludnoÊci ukraiƒskiej w województwie lubelskim. Obszar powiatu by∏
zamieszkiwany przez ponad 49 tysi´cy Ukraiƒców, skupionych g∏ównie w jego
po∏udniowo-wschodniej cz´Êci. Stanowi∏o to 37,8 % ogó∏u ludnoÊci powiatu. Podobna
sytuacja istnia∏a tak˝e w innych powiatach po∏o˝onych we wschodniej cz´Êci województ-
wa lubelskiego. Dotyczy∏o to powiatu che∏mskiego, który zamieszkiwa∏o 37,5 tysiàca
Ukraiƒców, stanowi∏o to 23,1 % ludnoÊci powiatu. Podobna sytuacja by∏a na terenie
powiatu tomaszowskiego, który zamieszkiwa∏o 33 tysiàce Ukraiƒców (27,3 %), a tak˝e
powiatu w∏odawskiego, zamieszkiwanego przez 33,3 tysiàca ludnoÊci ukraiƒskiej (29,3 %).
Ponadto ludnoÊç ukraiƒska zamieszkiwa∏a w mniejszym stopniu inne powiaty województ-
wa lubelskiego: bialsko-podlaski, bi∏gorajski, radzyƒski, lubartowski, krasnostawski,
187
Ruch komunistyczny na Hrubieszowszczyênie
zamojski oraz janowski. Ogó∏em liczba Ukraiƒców na terenie województwa lubelskiego
w 1933 roku wynosi∏a 210 245. Stanowi∏o to 8,6 % ludnoÊci Lubelszczyzny. LudnoÊç
narodowoÊci ukraiƒskiej zamieszkiwa∏a g∏ównie na wsi, co sprawia∏o, i˝ obszarem
dzia∏alnoÊci KPZU by∏ g∏ównie teren wiejski oraz ma∏e miasta. Stwarza∏o to dogodny
grunt pod jej dzia∏alnoÊç, stanowi∏o zaplecze organizacyjne i by∏o bazà zasilajàcà liczeb-
nie szeregi tej partii.
Geneza Partii
W wyniku ustaleƒ II Zjazdu Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) w
1923 roku (19 wrzeÊnia-2 paêdziernika) zosta∏a utworzona Komunistyczna Partia
Zachodniej Ukrainy.
1
Prowadzona w trakcie Zjazdu dyskusja na temat kwestii narodowej
doprowadzi∏a do uznania prawa do samookreÊlenia si´ narodów, lecz zakwestionowano
zarazem wschodnià granic´ Polski. Pojawi∏ si´ tak˝e postulat przy∏àczenia “Zachodniej
Ukrainy” i “Zachodniej Bia∏orusi” odpowiednio do Ukraiƒskiej i Bia∏oruskiej
Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.
2
KPZU dzia∏a∏a w ramach KPRP na zasadzie autonomii, gdy˝ Mi´dzynarodówka
Komunistyczna nie przewidywa∏a istnienia dwóch lub wi´cej odr´bnych partii komunisty-
cznych na terenie jednego paƒstwa. Podporzàdkowane jej zosta∏y organizacje partyjne
mi´dzy innymi z Wo∏ynia i Che∏mszczyzny. Czo∏owymi dzia∏aczami KPZU byli mi´dzy
innymi Osip Kri∏yk, Roman Kuêma oraz Jerzy Sochacki.
3
W kr´gach komunistów wywodzàcych si´ z narodowoÊci zamieszkujàcych zwarte
tereny, g∏ównie Ukraiƒców, wyst´powa∏y tendencje separatystyczne. By∏y one widoczne
w dzia∏alnoÊci KPZU, co spowodowa∏o, i˝ na II Zjeêdzie w paêdzierniku 1925 roku zosta∏a
oskar˝ona przez Mi´dzynarodówk´ Komunistycznà i Komunistycznà Parti´ Polski o
nacjonalizm.
KPZU nie poprzestajàc jedynie na prawie do samookreÊlenia dà˝y∏a do oderwa-
nia ziem tzw. “Zachodniej Ukrainy” i w∏àczenia ich do Ukraiƒskiej Socjalistycznej
Republiki Sowieckiej.
4
Kwestie narodowe wywo∏a∏y w KPZU w pewnym momencie
kryzys wewn´trzny. Wiàza∏o si´ to z ˝àdaniem Ukraiƒców do przeprowadzenia ukrainiza-
cji w zakresie nauczania i pos∏ugiwania si´ j´zykiem ukraiƒskim. Wzbudzi∏o to pewne
kontrowersje, na które rzutowa∏y wypaczenia stalinowskie w zakresie polityki
narodowoÊciowej.
5
Spowodowa∏o to, i˝ na poczàtku 1928 roku dosz∏o w KPZU do
roz∏amu, w wyniku którego wi´kszoÊç spoÊród cz∏onków Komitetu Centralnego KPZU
zosta∏a w lutym 1928 roku usuni´ta z Mi´dzynarodówki. Wobec zaistnia∏ej sytuacji w
trakcie obrad III Zjazdu KPZU (21.VI-8.VII 1928 r.) za najwi´ksze niebezpieczeƒstwo dla
partii uznano “nacjonalizm i prawicowoÊç”.
6
KPZU stawia∏a sobie historyczne zadanie zjednoczenia wszystkich ziem
ukraiƒskich oraz wysuwa∏a has∏o autonomii “Zachodniej Ukrainy”, zwalczajàc jed-
noczeÊnie rodzimych nacjonalistów.
7
188
Za wysuwanie tego postulatu, szczególnie silnie w
Komunizm
latach 1923-1931, zosta∏a w 1938 roku skrytykowana przez Mi´dzynarodówk´
Komunistycznà.
8
Powstanie KPZU w Che∏mie
Okr´g Che∏mski KPZU utworzony zosta∏ w 1924 roku. OkreÊlono wówczas linie
podzia∏u terytorialnego mi´dzy okr´gami KPRP, KPZU a Komunistycznà Partià
Zachodniej Bia∏orusi (KPZB). Przy podziale brano pod uwag´ mi´dzy innymi miejs-
cowoÊci zamieszka∏e przez ludnoÊç ukraiƒskà oraz mo˝liwoÊci kontaktowania si´ z
Komitetem Okr´gowym.
Okr´gowemu Komitetowi w Che∏mie podlega∏y nast´pujàce powiaty: che∏mski,
hrubieszowski, tomaszowski, w∏odawski, a tak˝e gminy zamieszka∏e przez ludnoÊç
ukraiƒskà, le˝àce na pograniczu powiatów hrubieszowskiego z zamojskim i krasnos-
tawskim.
9
Podzia∏ terytorialny nie by∏ jednak ÊciÊle przestrzegany. Istnia∏o wzajemne
przenikanie poszczególnych jednostek organizacyjnych. By∏o to spowodowane warunka-
mi komunikacyjnymi, cz´stotliwoÊcià przeprowadzanych przez policj´ likwidacji struktur
partii, a tak˝e po∏o˝eniem geograficznym.
10
Komitet Okr´gowy kierowa∏ dzia∏aniem pod-
leg∏ych jemu jednostek organizacyjnych, wykonujàc jednoczeÊnie polecenia wyp∏ywajàce
z Komitetu Centralnego KPZU we Lwowie. Okr´g che∏mski KPZU istnia∏ do rozwiàzania
KPP w 1938 roku.
Dzia∏alnoÊç propagandowa
Kluczowym ogniwem w zewn´trznej dzia∏alnoÊci KPZU na terenie powiatu hru-
bieszowskiego by∏o prowadzenie akcji propagandowej, która w porównaniu z innymi
powiatami by∏a tu szczególnie silna. W przewa˝ajàcej mierze akcje propagandowe by∏y
prowadzone na terenie wiejskim. Wiàza∏o si´ to z tym, i˝ by∏y one skierowane przewa˝nie
do ludnoÊci ukraiƒskiej, a ta z kolei zamieszkiwa∏a w znacznym stopniu tereny wiejskie.
Wed∏ug sprawozdania naczelnika Urz´du Âledczego w Lublinie nadkomisarza
Stanis∏awa Ruciƒskiego w drugiej po∏owie 1931 roku zaobserwowano wzmo˝onà agitacj´
wÊród cz∏onków i sympatyków KPZU, a tak˝e wÊród ludnoÊci prawos∏awnej.
11
Has∏a pro-
pagandy mia∏y wywo∏aç dzia∏ania antypaƒstwowe, drogà strajków rolnych, demonstracji,
stawiania oporu w∏adzom paƒstwowym, protestów przeciw regulaminom wi´ziennym,
sàdom doraênym.
12
W ulotkach pochwalano akty terrorystyczne Ukraiƒskiej Organizacji Wojskowej
(UWO), w postaci napadów rabunkowych, zamachów na przedstawicieli w∏adz
paƒstwowych, pochwalano podpalenia folwarków, zamachy na konfidentów i wywiadow-
ców.
13
Nakazywano wr´cz ich inicjowanie.
14
Nawo∏ywano w nich równie˝ do zaprzesta-
nia organizowania nabo˝eƒstw majowych, jak to mia∏o miejsce kolonii ¸ysa Góra gm.
Werbkowice w maju 1932 roku.
15
Przypadki tego typu propagandy przybra∏y szerokie
rozmiary na terenie gmin Mircze, Mieniany, Werbkowice, równie˝ na terenie gmin powiatu
189
Ruch komunistyczny na Hrubieszowszczyênie
tomaszowskiego. Ulotki by∏y pisane r´cznie, zazwyczaj o∏ówkiem, literami o formacie
druku. Ich treÊç zwiera∏a bardzo cz´sto pewien nakaz oraz groêb´ podpalenia w przypad-
ku nie podporzàdkowania si´ ludnoÊci, do której by∏a skierowana.
Ch∏opi, którzy byli przeciwni dzia∏aniom partii padali ofiarami zemsty ze strony
cz∏onków KPZU. By∏o tak mi´dzy innymi w kolonii Stefankowice w dniu 14 III 1932
roku, kiedy podpalono gospodarstwo Jana Worobieja, b´dàcego Êwiadkiem w procesie
przeciwko cz∏onkom KPZU.
16
Celowe podpalenia dotyka∏y nie tylko gospodarstw wiejs-
kich, lecz tak˝e majàtków folwarcznych, czy nawet zmagazynowanych stert zbo˝a. Takie
dzia∏ania mia∏y miejsce na terenie majàtku Cichoburz w gminie Mieniany w paêdzierniku
1931 roku, gdzie podpalono sterty ze zbo˝em na szkod´ w∏aÊciciela majàtku Kazimierza
Podhoreckiego.
17
W wyniku przeprowadzonego Êledztwa uda∏o si´ zidentyfikowaç spraw-
ców przest´pstwa. Byli nimi dwaj bracia Prokop Ko∏tun i Antoni Ko∏tun oraz Wasyl
Doroch. Wszyscy byli cz∏onkami KPZU.
18
Nale˝y tutaj wspomnieç, i˝ akcja palenia stert
ze zbo˝em oraz obiektów folwarcznych przybieraç zacz´∏a na sile w 1930 roku i obj´∏a
g∏ównie tereny kresów wschodnich II Rzeczypospolitej. Jednak˝e przypadki tego typu
mia∏y miejsce równie˝ na innych terenach zamieszka∏ych przez ludnoÊç ukraiƒskà.
Sprawcy rozpowszechniania materia∏ów propagandowych w wi´kszoÊci przypad-
ków nie zostali wykryci. Akcje propagandowe by∏y przeprowadzane wy∏àcznie nocà, co
by∏o skutecznym sposobem na unikni´cie Êwiadków, a tym samym pozwala∏o uniknàç
aresztowania i ewentualnego wyroku sàdu.
Generalnie ulotki w swej treÊci by∏y obliczone na wywo∏anie wÊród ludnoÊci
zamierzonych reakcji: opór w∏adzom, bojkot pracy w folwarkach, zastraszanie w wyniku
gróêb masowych podpaleƒ wsi i obiektów folwarcznych. Natomiast transparenty i
sztandary z komunistycznymi, antypaƒstwowymi has∏ami wieszano celem zademon-
strowania swej obecnoÊci i dzia∏alnoÊci oraz propagowania idei komunistycznych.
Szczególne nasilenie rozpowszechniania transparentów przypada∏o z okazji ró˝nych Êwiàt
jak “dzieƒ wszystkich ludzi pracy”, rocznica rewolucji bolszewickiej, “dzieƒ kobiety
pracujàcej”, komuny paryskiej, rocznica Êmierci Karola Marksa, ale nie tylko. Zdarza∏y
si´ te˝ cz´sto takie, w których krytykowano polski rzàd, nawo∏ywano do nie p∏acenia
podatków. Równie˝ wyra˝ano w nich swoje protesty i niezadowolenie z ogólnej sytuacji
w kraju. Transparenty by∏y wieszane zazwyczaj przy drogach, tak aby mog∏a je przeczy-
taç jak najwi´ksza liczba osób. Sporzàdzano je zarówno w j´zyku polskim, jak i
ukraiƒskim. W skali województwa lubelskiego na terenie powiatu hrubieszowskiego za-
notowano najwi´kszà liczb´ przypadków wywieszania transparentów komunistycznych.
19
Nale˝y tu podkreÊliç, i˝ obok transparentów podpisanych przez KPZU zdarza∏y si´ te˝
podpisane przez KPP, jednak ich liczba by∏a znikoma w porównaniu z iloÊcià transparen-
tów wywieszonych przez KPZU. Cz´stotliwoÊç pojawiania si´ transparentów by∏a
uzale˝niona od cz´stotliwoÊci przeprowadzanych aresztowaƒ i likwidacji komórek organi-
zacyjnych przez policj´. Opisane poni˝ej fakty wieszania komunistycznych transparentów
dok∏adniej obrazujà ich charakter oraz treÊci na nich zamieszczane.
190
Komunizm
Poczynajàc od po∏owy 1931 roku KPZU wykaza∏a na terenie powiatu hrubie-
szowskiego wzmo˝onà ruchliwoÊç zarówno na polu organizacyjnym, jak i na polu wys-
tàpieƒ zewn´trznych, koncentrujàcych si´ na terenie wiejskim.
20
Wywieszanie transparen-
tów i sztandarów przez ca∏y okres II pó∏rocza 1931 roku, a˝ do chwili likwidacji struktur
KPZU w kwietniu 1932 roku nosi∏o charakter masowy, przodujàc w tym wzgl´dzie wÊród
innych powiatów na terenie województwa lubelskiego.
21
Tylko w czasie 3 pierwszych
miesi´cy 1931 roku ujawniono na terenie powiatu hrubieszowskiego 29 transparentów i
sztandarów na 130 ujawnionych ogó∏em na terenie województwa.
22
Transparenty by∏y wieszanie zazwyczaj nocà, tak aby uniknàç Êwiadków. By∏o
tak mi´dzy innymi na terenie gminy Moniatycze, gdzie jak czytamy w sprawozdaniu, w
nocy z dnia 31.VII na 1.VIII.1931 roku wywieszono 4 sztandary. Jeden na s∏upie
telegraficznym przy szosie Che∏m-Hrubieszów, niedaleko Mojs∏awic, zawierajàcy treÊç:
Niech ˝yje wszechÊwiatowa rewolucja komunistyczna. Niech ˝yje rzàd ch∏opów i robot-
ników. Precz z rzàdem g∏odu i bezrobocia. Precz z wyrokiem kary Êmierci. Niech ˝yje
dzieƒ 1 sierpnia. Niech ˝yje KPZU i bratnia KPP
.
23
Kolejny ujawniono we wsi Ku∏ako-
wice II z napisem jak wy˝ej oraz we wsi Czortowice z napisem:
Niech ˝yje 1 sierpieƒ.
Precz z wojnà przeciw ZSRR. Ani grosza podatku rzàdowi g∏odu, bezrobocia, wojny i
pacyfikacji. Precz z okupacjà Zachodniej Ukrainy. Niech ˝yje ZSRR.
Porzucono tam
równie˝ dwie odezwy komunistyczne. Kolejny zosta∏ ujawniony we wsi Wo∏ajowice o
podobnej treÊci. Równie˝ tego typu przypadki ujawniono z dnia 31.VII na 1.VIII.1931
roku w Teptiukowie gm. Dziekanów, w Uchaniach oraz we wsi Jaros∏awiec. Nast´pna fala
wywieszania transparentów przypad∏a na poczàtku wrzeÊnia 1931 roku oraz w
paêdzierniku, kiedy to na terenie ca∏ego powiatu ujawniono 24 przypadki. Wywieszono
je mi´dzy innymi na terenie wsi Czerniczyn, Metelin, Mas∏om´cz, Mieniany, Malice,
Strzy˝owice, Gozdów, a tak˝e Jaros∏awiec, Miedniki, Kosmów, Mo∏odjatycze, Trzeszczany,
BereÊç, Kotorów, Hostynne, Konopne, Peres∏owice, Dziekanów, Strzelce. W trzech przy-
padkach (Gozdów, Kosmów, Strzelce) treÊç transparentów by∏a w j´zyku ukraiƒskim. Na
transparentach umieszczone by∏y has∏a na czeÊç “rewolucji komunistycznej” oraz protesty.
Oto przyk∏ady zamieszczonych treÊci:
Precz z doraênym sàdem. Niech ˝yje partia KPZU
(Kosmów). Kolejny:
Precz z nowym regulaminem wi´ziennym. Precz z sàdem doraênym.
Uwolniç wi´êniów politycznych. Niech ˝yje rewolucja. Niech ˝yje KPP i KPZU
(Mo∏odjatycze). Pod koniec paêdziernika zacz´to umieszczaç has∏a z okazji przypadajàcej
7.IX rocznicy rewolucji bolszewickiej, jak mia∏o to miejsce w Strzelcach w nocy z dnia
30.X na 31.X.1931. Oto treÊç tego transparentu:
Precz z trzynastoletnià okupacjà
Zachodniej Ukrainy. Precz ze wspólna ugodà bur˝uazji polskiej i ukraiƒskiej. Na czeÊç
powstania drohobyckiego proletariatu. Niech ˝yje dzieƒ 7.XI – KPZU
.
24
TreÊç transparentów bardzo cz´sto zawiera∏a has∏a antyrzàdowe, jak w przypad-
ku wywieszonych z 19.XII na 20.XII.1931 roku na terenie pi´ciu wsi gminy Horod∏o. We
wsi Strzy˝ów treÊç transparentu by∏a nast´pujàca:
Precz z rzàdem g∏odu, n´dzy i
bezrobocia, katem Pi∏sudskim. Niech ˝yje KPZU.
Kolejne ujawniono we wsi Matcze,
191
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Ruch komunistyczny na Hrubieszczowczyznie, Polityka, Glaukopis

Tematy